بخشی از مقاله
چکیده
امروزه حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی از ارکان مهم نظام تصمیم گیری کشورها است. درهیچ برهه زمانی کره زمین تا این اندازه در معرض آلودگی های زیست محیطی نبوده است. به علت بهره برداری بی محابا و مستمر از طبیعت برای سود زودحاصل، طبیعت و منابع موجود در آن امروزه دچار تخریب گسترده ای شده اند. ازدهه ی 1970 میلادی که به دهه ی انقلاب در محیط زیست شهرت دارد توجه به آموزش و آگاه سازی افکارعمومی برای دست یابی به توسعه پایدار درمحیط مورد توجه قرار گرفته است. درعصرحاضر که آن را عصر اطلاعات و ارتباطات می دانند نقش رسانه ها به عنوان ابزاری که در شکل گیری آگاهی و توسعه ی فرهنگی تاثیرعمده ای دارند بسیارحایزاهمیت است. رسانه ها از پتانسیل بالایی برای تعدیل رفتارهای انسانی و گسترش سواد زیست محیطی در میان افراد جامعه برخوردارند. در این پژوهش برای گردآوری داده ها و اطلاعات از روش کتابخانه ای و اسنادی استفاده شده است. نتایج حاصل ازاین پژوهش نشان می دهد اگر چه رسانه ها گاه زمینه بد فهمی و انحراف درافکار عمومی را فراهم می سازند و آموزش های آنها به صورت آگاهی های ساده بوده و به کسب یک سواد زیست محیطی واقعی نمی انجامد با این حال با توجه به نفوذ گسترده ی آنها در ابعاد گوناگون زندگی امروز بشر، آنها نقشی اساسی درآموزش، آگاه سازی و حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی دارند.
کلمات کلیدی: رسانه - محیط زیست - منابع طبیعی - جامعه
مقدمه
از دهه های بعد از 1960 میلادی تلقی انسان از زمین به عنوان - - جهان بینهایت - - به زمین به عنوان یک - - سفینه ی فضایی - - و یک سیستم محدود و ظریف تغییر شکل یافت، زمینی که نیاز به حمایت داشته و بشریت می بایست این حمایت را انجام دهد.[1] آموزش و آگاه سازی افکار عمومی راهکاری اساسی در جهت حفظ و حراست از محیط زیست و منابع محدود آن است. رسانه های ارتباط جمعی امروزه بخش وسیعی از زندگی روزمره افراد را به خود اختصاص داده اند. این رسانه ها ابزارهای قوی و موثری هستند که در جهت تعدیل رفتارهای انسانی و انتشار عادات و ارزش های فرهنگی نقش آفرینی می کنند و بستر مناسبی را برای اطلاع رسانی و آموزش مباحث زیست محیطی فراهم می نمایند. در مثلث سه گانه جامعه پذیر نمودن کودکان و نوجوانان، رسانه ها در کنار خانواده و مدرسه مطرح می باشند. امروزه سه نقش عمده برای رسانه ها در زمینه های اجتماعی می توان متصور شد:
-1 نقش آموزشی
-2 نقش فرهنگ سازی
-3 نقش مشارکت اجتماعی هارولدلاسول و چارلز رایت، چهار کارکرد مهم برای رسانه مطرح نموده اند:
-1 خبررسانی
-2 ایجاد سرمایه
-3 انتقال میراث فرهنگی
-4 صنعت سرگرمی و اوقات فراغت در این پژوهش، رسانه ها به عنوان ابزاری که بر ابعاد گوناگون
جامعه اثر گذاشته و زمینه تغییر و تحول در دانش، نگرش و عملکرد افراد را فراهم می سازند مورد بررسی قرار گرفته، نقش آنها را در حفظ و حراست از محیط زیست و منابع طبیعی به عنوان میراث مشترک انسان ها روشن نموده و چالش های موجود در این بخش، که زمینه تضعیف و کاهش اثرگذاری آنها را سبب شده است را بیان نموده ایم.
اهمیت حفاظت از محیط زیست
محیط زیست مجموعه و نظام هماهنگی است که حیات انسان و سایر موجودات زنده به آن وابسته است. در واقع بشر به شدت برای رفع انواع نیاز های خود به منابع و سرمایه های موجود در طبیعت نیاز دارد.[1] این منابع و سرمایه های طبیعت هستند که رشد و توسعه او را امکان پذیر نموده اند. محیط زیست میراث مشترک همه انسان هاست اگر وابستگی شدید انسان به کره زمین و اکوسیستم در نظر گرفته شود، بسیار واضح است که حفاظت از محیط زیست و توسعه پایدار یک نوع خود حفاظتی است و مانند سیاست های بیمه برای ادامه حیات طولانی مدت ضروری است. در واقع، توجه به محیط زیست رسیدگی به خود است. از طرف دیگر حیات دیگر نسل های بشر چه در زمان حال و چه در آینده و هم چنین دیگر موجودات زنده به محیط زیست و منابع آن بستگی دارد. رالف ادبرگ از دانشمندان بزرگ عرصه محیط زیست در این باره جمله زیبایی دارد او می گوید: ما نباید فراموش کنیم که زمین به ما تعلق ندارد بلکه ما به آن تعلق داریم. انسان ها باید بدانند که اگرچه آنها حق استفاده از منابع طبیعی را دارند ولی حق ندارند منابعی که حیات دیگر موجودات نیز به آن وابسته است را به اتمام برسانند.. [2]
در مورد اهمیت محیط زیست و دلایل حفاظت از آن چهار دلیل عقلانی میتوان ذکر نمود: اول اینکه - - زنجیره حیات - - به محیط زیست وابسته است گیاهان انرژی خورشید را به غذا تبدیل می کنند، جانوران از گیاهان تغذیه می کنند وگیاهان برای انتقال دانه های گرده و بارور شدن شان، محتاج جانوران هستند . دوم آن که طبیعت یک - - گنجینه درمانی - - بی مثال است زیرا جانوران به ویژه آبزیان منشاء داروهای بسیار زیادی هستند، هشتاد درصد از کشورهای در حال توسعه با داروهای طبیعی معالجه می شوند. سومین مورد، - - انبار مواد غذایی - - بودن طبیعت می باشد. طبیعت بزرگترین مخزن مواد خوراکی بشر بوده و معدنی برای صنعت است. در نهایت آخرین توجیه عقلانی در حفاظت از محیط زیست - - توجیه اخلاقی - - است توجیه اخلاقی بر این اعتقاد استوار است که محیط زیست وکلیه موجودات زنده حق حیات دارند و مسئولیت اخلاقی ما حکم می کند که در تداوم و حیات آنها بکوشیم.[3]
اهمیت و کارکرد رسانه ها
سیطره رسانه ها بر زندگی امروز بشر، در بعد ملی و بین المللی، امری بدیهی است و پیامدهای رسانه ای چنان در تار و پود حیات فردی و اجتماعی انسانها رخنه کرده است که تولید ومصرف آن ها، همچون دیگر کالا ها وخدمات مورد نیاز بشر به پیروی از قوانین عام فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی صورت میگیرد و صنعت رسانه ها بخشی مهم از فعالیت فرهنگی، هنری جوامع، به خصوص توسعه یافته را به خود اختصاص داده است .[4] در عصر حاضر که آن را عصر اطلاعات می دانند، بهره گیری از منابع گوناگون اطلاعاتی به عنوان منابع مختلف تغذیه بشر مورد توجه قرار گرفته است . در یک تقسیم بندی رسانه ها را از لحاط برقراری ارتباط بر چهار دسته تقسیم نموده اند :
- 1 دیداری : پوستر، عکس، اسلاید، مدل و . . .
-2 شنیداری : رادیو، ضبط صوت، تلفن و . . .
-3 دیداری وشنیداری : تلویزیون، کامپیوتر، ماهواره و . . .
-4 نوشتاری : نشریات و کتب همچنین آن ها را براساس مواد تشکیل دهنده به دو دسته ی رسانه
های غیر نور تاب - غیر پروژکتوری - : کتاب، عکس، چارت، نشریه، پوستر و . . . و رسانه های نور تاب - پروژکتوری - همچون فیلم، تلویزیون، کامپیوتر، اسلاید،ویدئو و . . . تقسیم بندی کردند .[5]رسانه های جمعی ابزاری هستند که توسط آنها یک پیام را به تعداد زیادی از افراد در نقاط گوناگون می توان انتقال داد. رادیو،، تلویزیون، سینما، مطبوعات، مجلات، تلفن همراه و ... که به طور غیر مستقیم تاثیر مهمی روی رفتار و شخصیت افراد دارند. آن ها رفتار مخاطبین خود را تغییر می دهند اما فرایند، این تغییر واصلاح، غیر مستقیم، غیر رسمی و ناخودآگاه است. مطالعات تحقیقاتی متنوعی در آمریکا، بریتانیا و دیگر کشورها نشان می دهد که رسانه ها به خصوص رسانه های دیداری و شنیداری الگو های رفتارهای فردی را تعدیل کرده و بر استاندارد های گروهی رفتار تاثیر می گذارند.
انحراف رسانه ای :
رسانه ها اگر چه در آموزش و آگاه سازی افراد جامعه، شکل گیری جنبش های مردمی در حمایت از محیط زیست و ارائه ی گزارش های مداوم از وضعیت محیط زیست نقش اساسی دارند اما گاه به صورت عمدی یا غیر عمدی زمینه ی تخریب، سوء استفاده و بوجود آمدن توهمات زیست محیطی در افکار مردم نقش دارند از این رو رابطه میان رسانه ها، محیط زیست و منابع طبیعی رابطه ای دو وجهی می باشد. یک وجه آن در حمایت و حفاظت از محیط زیست و دیگر وجه در تخریب و سوء استفاده از محیط زیست ومنابع آن، از جمله موارد این رایطه متناقض می توان به موارد زیر اشاره نمود : - 1 کشور های قدرتمند همواره به دنبال تسلط و برتری بر کشورهای جهان سوم هستند به خصوص کشورهایی که دارای منابع طبیعی سرشار از قبیل : کانی ها، فلزات، آب و جنگل هستند .
این چهار منبع طبیعی را چهار ستون توسعه ی مدرن افتصادی می نامند. حتی در خود کشورهای فقیر هم استثمار طبیعی وجود دارد و مناطق عقب افتاده ای که دارای منابع طبیعی بیشتری هستند به وسیله ی مناطق پیشرفته همان کشور و به وسیله ی افراد سودجو استثمار می شوند . کشور های قدرتمند و استعمارگران داخلی جوامع با به دست گرفتن رسانه های همگانی به انعکاس افکار و توجیه عملکرد خود می پردازند. موقعیت برتر کشور های صنعتی در تولید وگسترش رسانه ها سبب شده است که بسیاری از محققان از امپریالیسم رسانه ای سخن بگویند آن ها یک امپراطوری فرهنگی ایجاد کرده اند که دیگر کشورها به ویژه کشور های فقیر در برابر آن آسیب پذیرند، زیرا منابع لازم برای حفظ استقلال فرهنگی خود را در اختیار ندارند. در خود جوامع هم وسایل ارتباط همگانی در مجموع به انعکاس شیوه نگرش گروه های مسلط در جامعه گرایش دارند زیرا این گروه ها هستند که مالکیت تلویزیون، روزنامه ها ، بانک های اطلاعاتی و ... را در دست دارند. .[6]
-2 رسانه ها از طریق تبلیغات گسترده و متنوع باعث رشد مصرف گرایی در میان افراد جامعه می شوند. در واقع شرکت ها و کارخانجات بزرگ با دست گرفتن رسانه ها جهت به دست آوردن سود بیشتر به تبلیغ محصولات خود اقدام می کنند . روانشناسان معتقدند که ریشه ی حریص گونه بشری برای تولید و مصرف به احساس خود کم بینی و تعلق بر می گردد که این احساسات را تبلیغات و مبلغان اقتصادی در فرهنگ وارد می سازند. فرهنگ مصرف گرایی ضمن مصرف بی رویه منابع و افزایش آلودگی ها، تخریب طبیعت را به دنبال دارد ..[2] برای مثال یکی از اصول توسعه پایدار این است میزان استفاده منابع تجدید پذیر نباید بیشتر از میزان بازسازی آن ها باشد با وجود این بر اثر تبلیغات گسترده رسانه ای برای مصرف، فرهنگ یک بار مصرف در میان جوامع گسترش یافته است . [7].
-3 رسانه ها به دلیل آن که به طور مداوم جریان های اطلاعات زیست محیطی پیچیده و در برخی موارد بسیار ساده را درجامعه می گسترانند. نتیجه آن به وجود آمدن اطلاعات نا درست، نا معتبر و افسانه ای به عنوان دانش زیست محیطی در ذهن افراد است. البته این نیست که رسانه ها عمدا اطلاعات نادرست را انتشار می دهند، بلکه افراد اطلاعات را به دلخواه خویش مشابه سازی می نمایند و در دنیای مخصوص خود آن را به کار می برند . گاه تلاش رسانه ها برای ساده سازی موضوعات پیجیده زیست محیطی برای عموم مردم زمینه ساز گمراهی افکار عمومی و بد ادراکی می شود.[2]
چالش های موجود در رسانه های دیداری و شنیداری
با در نظر گرفتن اهمیت روز افزون و استراتژیک رسانه ها در جهان که جهت دهنده ی افکار عمومی در زمینه های مختلف، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی می باشند در طی چند سال اخیر ، استفاده از این رسانه ها در بعد استانی، ملی و بین المللی گسترش کمی و کیفی زیادی داشته است ولی باتوجه به اهمیت این رسانه ها هنوز برای رسیدن به حالت ایده آل برای تولید و پخش برنامه های زیست محیطی فاصله زیادی وجود دارد. چالش های موجود در بخش رسانه های دیداری - تلویزیون - : - 1 نبود راهبرد مناسب در زمینه تولیدات تلویزیونی - 2 محدودیت تولیدات این حوزه به لحاظ کمی
- 3 عدم انسجام در تولید و پخش برنامه های زیست محیطی به وسیله دستگاه های مختلف - 4 پوشش ناکافی طبقات مختلف به دلیل محدود بودن تولید وپخش و نیز عدم پخش برنامه ها در ساعات نامناسب - 5 عدم آشنایی کافی تولیدکنندگان برنامه های زیست محیطی با دانش زیست محیطی 6 -اعمال سلیقه در تولید و پخش برنامه های زیست محیطی در شبکه های مختلف سیما .[8]
چالش های موجود در بخش رسانه های شنیداری - رادیو - ::
- 1 تناسب نا کافی برخی برنامه ها با نیازها مخاطبین به ویژه مخاطبین خاص
- 2 بودجه نا کافی برای تولیدات رادیویی به ویژه در سطح استان ها
- 3 عدم توجه به ساعات پخش برنامه های متناسب با نوع مخاطبین -
4 توجه اندک به تولید و استفاده روشهای متنوع دیگر شنیداری - نوار کاست، لوح فشرده و . . . - - 5 توجه نامناسب برخی رده های مدیریتی در بخش صدا - رسانه های شنیداری - در زمینه تولید و پخش برنامه های زیست محیطی.[8]
رسانه ها و آموزش محیط زیست
هدف از آموزش محیط زیست، پرورش افراد فعال و آگاه نسبت به محیط زیست خود ومسئولیت در قبال آن است. برای نیل به این هدف، آموزش محیط زیست باید شناخت افراد را نسبت به وابستگی های متقابل بین توسعه اجتماعی، اقتصادی و بهبود محیط زیست را افزایش دهد.[1] همگانی بودن آموزش محیط زیست زمینه را برای حضور هر چه بیشتر رسانه های جمعی فراهم کرده است. از نظر بسیاری از صاحب نظران علوم اجتماعی و ارتباطات، آموزش محیط زیست و توسعه فرهنگی شاید از مهم ترین کارکردهای وسایل ارتباط جمعی باشد. رسانه های ارتباط جمعی نقش مهمی را در ارتقاء آگاهی های عمومی درباره مسائل زیست محیطی بازی می کنند - با اینکه، همیشه عینی و دقیق نیستند - . امروزه اینترنت نقش بسیار مهمی را در حفاظت و مدیریت محیط زیست ایفا می نماید.
از طریق اینترنت انجمن ها وجنبش های زیست محیطی در سرتاسر دنیا می توانند با یکدیگر تبادل اطلاعات کرده و با مشکلاتی که در آن سوی مرزها گزارش داده شده است حتی قبل از دولت ها مقابله نمایند. برای کسانی که مدیریت زیست محیطی را تجربه می کنند، اینترنت منبع مهمی برای دسترسی به اطلاعات و همچنین ابزاری یرای توسعه مباحثات مربوط به محیط زیست به شمار می رود . رسانه ها اعم از رادیو، تلویزیون، روزنامه، مجلات، ماهنامه، فصلنامه و... باید بتوانند بدون هیچ محدودیتی تخریب و ویرانی محیط زیست را به تصویر بکشند. .[9] برخی از محققان معتقدند آموزش واقعی و رسمی محیط زیست را، هرگز توسط قدرت اجتناب ناپذیر رسانه ها نمی توان به دست آورد. زیرا در برنامه های رسانه ای، کمتر بر روی مهارت های شهروندان و توانایی آنها در بهبود محیط زیست تکیه می شود و تلاش آنها بیشتر به دادن آگاهی های ساده زیست محیطی معطوف می شود.
و این اقدامات تاثیر چندانی در تغییر رفتار ندارد. با این حال بسیاری از تحقیقات از جمله تحقیقی که از سوی سازمان آموزش و پرورش زیست محیطی کشور آمریکا - NEETF - ، در سال 2000 صورت گرفته است نشان می دهد که اثرات رسانه ها بر روی دانش زیست محیطی باید جدی تلقی شود و نباید درباره آن بی تفاوت بود .[2] از آن جا که هم آموزش و هم ارتباطات، در فرآیندی دو سویه، با انتقال و یا تبادل عقاید، اطلاعات و مهارتها سر کار دارند، به ناچار همدیگر را تحت الشعاع قرار می دهند. جوی ای. پالمر، از دانشمندان عرصه ی محیط زیست معتقد است برای آن که عملکرد رسانه ها در زمینه آموزش محیط زیست بهبود یابد می بایست اصولی را مبنای تولید برنامه های آموزشی خود قرار دهند از آن جمله :
- 1 تولید هر نوع برنامه آموزش محیط زیست توسط رسانه ها باید منطبق با اصول توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست باشد .
- 2 صرف دانستن واقعیت ها برای تغییر رفتار کافی نیست ایجاد ارتباط بین اطلاعات و منافع شخصی بسیار مهم است.
