بخشی از مقاله
چکیده
ایران و عربستان سعودی با توجه به مختصات ژئوپلیتیکی و ویژگی های جغرافیایی شان دو کشور مهم و تعیین کننده در تحولات منطقه جنوب غرب آسیا به شمار می آیند. این دو کشورتقریباً از سال 2000 م. تا به امروز در مسائل منطقه ای همدیگر را به عنوان یک رقیب بالفعل در نظر گرفته اند. سوال اصلی این پژوهش این است که مهمترین مؤلفه های نقش آفرین در رقابت های ژئوپلیتیکی ایران و عربستان کدامند؟ در این پژوهش با شیوه توصیفی تحلیلی تلاش شده است رقابت های ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی به واسطه تحولات کشورهای سوریه، عراق، بحرین و یمن به عنوان حوزه های نفوذ ژئوپلیتیکی بین دو کشور مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.
نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که گستردگی رقابت های پیدا و پنهان ایران و عربستان سبب بروز تنش و تیرگی در روابط تهران ریاض شده است به طوری که مؤلفه ای همچون رقابت بر سر گسترش حوزه نفوذ ژئوپلیتیکی در عراق، یمن، بحرین و سوریه و ضدیت رویکردهای دو کشور در قبال بحران های منطقه ای در کنار مولفه های دیگری نظیر تضادهای ایدئولوژیکی، اختلافات ژئوکالچری میان ایران و عربستان، رقابت بر سر رهبری جهان اسلام، رواج مسابقه تسلحاتی در بین کشورهای منطقه زمینه ساز روابط تنش آلود و بحران ساز میان دو کشور شده است.
1 مقدمه
ژئوپلیتیک درطی قرن بیست ویکم دورههای پرفراز و نشیبی راپشت سرگذاشته است.بعد از این که واژه ژئوپلیتیک توسط رودلف کیلن سوئدی مطرح گردید - حافظنیا، . - 23:1384 ژئوپلیتیک یا سیاست جغرافیایی اثر محیط واشکال یا پدیدههای محیطی، چون موقعیّت جغرافیایی، شکل زمین، منابع کمیاب، امکانات ارتباطی و انتقالی - زمینی، دریایی، فضایی،هوایی - وغیره را در تصمیمگیریهای سیاسی به ویژه در سطوح گسترده منطقهای و جهانی مطالعه وبررسی میکند.
با این رویکرد به نظر میرسد عمده توجه ژئوپلیتیک به رقابت میان »قدرتهای« سیاسی و اشکال دگرگونشونده سلسلهمراتب قدرت در جهان است؛ سلسلهمراتبی که دستاورد بازیهایی سیاسی منطقهای یا جهانی میان قدرتهاست. به عبارت دیگر ژئوپلیتیک از موقعیّ تهای جغرافیایی زمین، حساسیّتهای استراتژیک دریایی وخشکی، منابع کمیاب اقتصادی وانرژی و آبی استفاده میکند تا سیاست خارجی حکومت را پیش ببرد یا برتریخواهیهای سیاسی منطقهای وجهانی قدرت راجامه عمل پوشاند - مجتهدزاده، . - 138-1389:139 این کشور در شمال با دریای خزر، ارمنستان، آذربایجان و ترکمنستان هممرز است ودر جنوب به دریاهای آزاد راه دارد.
از سمت غرب با ترکیه وعراق و در شرق با پاکستان و افغانستان همجوار است - کریمیپور، . - 23:1379 بر اساس همین اصل همسایگی، ایران با حوزههای ژئوپلیتیکی مختلف در جهات جغرافیایی متعدّد ارتباط دارد.جمهوری اسلامی ایران در منطقه آسیای جنوبغربی و درحوزه ژئوپلیتیکی خاورمیانه واقع شده است.این کشور باید در سیاستهای خود ظرفیتهای منطقهآسیای جنوبغربی را همواره مدنظر قرار دهد؛ چرا که این منطقه دارای موقعیّتهای ژئواستراتژیک، ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک - نفت وگاز و خطوط انرژی،خطوط مواصلات بینالمللی و موقعیت ترانزیتی - و ژئوکالچریک مختلفی است - رضایی، . - 8:1384
عربستان سعودی در آسیای جنوبغربی قرار گرفته است. این کشور از شمال با عراق، از شرق با کویت، خلیج فارس، امارات، قطر، عمان و بحرین و از جنوب با یمن و از غرب به دریای سرخ محدود میباشد.عربستان به علت واقع شدن در منطقه حساس خاورمیانه و خلیج فارس و همچنین ویژگیهای اقتصادی و فرهنگی دارای اهمیّت قابل ملاحظهایاست. پادشاهی سعودی در بعد منطقهای و فراتر از آن در حوزه جهان اسلام نقش مهمی برای خود قائل است و با حمایتهای مالی گسترده از کشورهای اسلامی و جنبشهای اسلامی - البته به طور گزینشی - ، در پی بسط حوزه نفوذ خود بوده است.
جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی همواره به عنوان دو کشور و دو قدرت تأثیرگذار جهان اسلام در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس مطرح بودهاند و هر کدام بنا به دلایل مشابه و متفاوت، نقشی برتر برای خود در روند تحوّلات منطقهای قایل میباشند. باتوجه بهمختصّات ژئوپلیتیکی وویژگیهای جغرافیایی دو کشور مهم وتعیینکننده درتحولات منطقهجنوب غرب آسیا به شمار میآیند. این دو کشورتقریباً از سال 2000 م. تا به امروز در مسائل منطقه ای همدیگررابه عنوان یک رقیب بالفعل درنظرگرفتهاند، به طوری که میتوان گفت روند روابط ژئوپلیتیکی دو کشور از رابطه ژئوپلیتیکی رقابتی به سمت و سوی روابط ژئوپلیتیکی تقابلی شیفت پیدا میکند.
2روش تحقیق:
روش تحقیق در این پژوهش از لحاظ ماهیّت کاربردی و از لحاظ روش، توصیفی تحلیلی است. شیوه گردآوری اطلاعات نیز بر اساس روش کتابخانهای است که با مراجعه به کتابها، مقالات، روزنامهها، سایتهای اینترنتی و نظایر آن اطلاعات لازم فیشبرداری و تنظیم شده است. با بررسی عوامل رقابت در رابطه میان ایران و عربستان، سوال اصلی این پژوهش این است که مهمترین مؤلفههای نقشآفرین دررقابتهای ژئوپلیتیکی جمهوری اسلامی ایران وعربستان سعودی کدامند؟
3یافتههای تحقیق
13 رقابت برسرگسترش حوزه نفوذژئوپلیتیکی درعراق، یمن، بحرین وسوریه عراق: تقابل ایران و عربستان در عراق متکی بر دو رویکرد متفاوت است: رویکرد قدرت نرممحور و رویکرد قدرت سختمحور. این دو الگوی رفتاری، انتزاعیافته از انگارههای متعارض وبتنیم بر ماهیّ ت ادراک طرفین از یکدیگر و محیط خارجی استاتّ.کای قدرت نرم ایران بر اشتراکات فرهنگی، نفوذ سیاسی، پیوندهای مذهبی، مؤلفههای وحدتبخش هویتی و درنهایت جذب افکار عمومی است که نتیجه این دیپلماسی عمومی، همراهی دیپلماسی رسمی عراق و افزایش عمق راهبردی جمهوری اسلامی ایران در منطقه است.
قدرت سخت عربستان متکی بر سازماندهی حرکتهای بنیادگرایانه، تسلیح گروههای معارض، تطمیع و تهدید قبایل و گسترش خشونت و امنی باهدف تضعیف هلال شیعی ادّعایی است. پیامد قهری کاربرد این دو راهبرد متفاوت در بستر سیاسی اجتماعی عراق، انزوای بیشازپیش عربستان در افکار عمومی جامعه عراق، چسبندگی فزاینده تهران غدادب و نهایتاً تبدیل شدن عراق به یکی از اضلاع مستحکم ژئوپلیتیک شیعه در منطقه خواهد بود - خضری وهمکاران، . - 188 : 1394
یمن:
عربستان در سالهای اخیر به دقت تحوّلات داخلی یمن را دنبال کرده و از مسائل داخلی این کشور آگاه بوده است. آل سعود از زمان شکلگیری جنبش شیعیان صعده و متّحد شدن قبایل شیعه در استانهای صعده و آل عمران با ظرافت بیشتری این تحوّلات را پیگیری کرده است. از دیدگاه آل سعود، شیعیان صعده خطر بالقوهای برای وهابیّت به شمار میروند، به خصوص اینکه مانع بزرگی برای گسترش تفکرات آنها در خاک یمن هستند.
علاوه بر این خاک یمن، مأمن مطمئنی برای مخالفان سیاستهای عربستان به شمار میرود.دینب علّت از جنگ چهارم الحوثیها در سال 2004 مآل. سعود متوجه نفوذ و تاثیرگذاری شیعیان در تحوّلات داخلی یمن و مناطق مرزی عربستان شد. اقدام نظامی عربستان از آن جهت صورت گرفت که این کشور احساس کرد ممکن است بحران داخلی یمن به این کشور منتقل شود؛ چرا که استانهای شیعهنشین - جازان و الشرقیه - در مجاورت مرز یمن قرار دارندکارشناسان. امنیّتی منطقه نیز بر این اعتقاد هستند که پس از اینکه دولت عربستان با دخالتهای مستقیم برای سرکوب الحوثیها از طریق دولت مرکزی یمن به نتیجهای نرسید، خود دست به کار شد و با همه توان و قوا به خاک آن کشور لشکرکشی کرد - کرمی، . - 1393
بحرین:اهمیّ - ت آن برای ایران و عربستان -
اگرچه قطعنامه 278شورای امنیّ ت سازمان ملل در سال 1971م. حکم به جدایی بحرین از ایران و استقلال آن کشور داد، اما هویت شیعی و ایرانی اکثریت ساکنان این کشور به همراه اشتراکات فرهنگی و نژادی که منبعث از تعلّق قلمرویی این کشور به ایران درگذشته است، باعث شده است تا تحوّلات بحرین در منظومه راهبردی سیاست خارجی ایران از جایگاه منحصربه فردی برخوردار شود. بحرین در نگاه تصمیمگیران سیاست خارجی عربستان نیز اهمیّ تی فوقالعاده دارد. شیعیان استانهای شرقی عربستان در نزدیکی بحرین ساکن هستند و به سبب پیوندهای خویشاوندی و مذهبی، روابط نزدیکی با بحرین دارند. »
بحرین حلقه وصل عربستان از طریق خلیج فارس به تنگه هرمز و آبهای آزاد است و نقش محوری در توازن قوا در منطقه دارد« - ساعی و علیخانی، . - 1222 : 1392 مجموعه عوامل احصاء شده موجب شده است تا بحرین به یکی از مهمترین منابع تنش و نزاع بین ایران و عربستان علیالخصوص در دوران پس از انقلاب اسلامی تبدیل شود. نخستین چالش جدی در این راستا به غائله کودتای نافرجام دسامبر 1981 م. در بحرین برمیگردد.
کودتایی که پس ازآن مقامات بحرین انگشت اتهام را به سمت ایران نشانه گرفتند و جمهوری اسلامی را به رّطاحی و رهبری آن متّهم کردند. رانای در همان مقطع، انتساب کودتا به خود را رد کرد. نائف بن عبدالعزیز که مسئولیّت وزارت کشور عربستان را عهدهدار بود، بلافاصله ایران را به توطئه اخلال علیه عربستانتّمهم کرد و»ایرانیها را تروریستهای خلیج - فارس - نامید « - دکمجیان، : 1390 . - 288 در 20 دسامبر همان سال و تنها یک هفته پس از خنثیسازی کودتای ادّایی،ع عربستان یک قرارداد امنیّتی با بحرین منعقد میکند تا نشان دهد که نسبت به حفظ نامظ سنّتی حاکم در کوچکترین عضو شورای همکاری خلیج فارس، کاملاً مصمم و جدی است - خضری وهمکاران، . - 189 : 1394
در جریان تحوّلات بهار عربی، ریاض که از سرایت موج اعتراضات به شبهجزیره و یمن به شدت نگران شد نیروهای خود را روز 13 مارس2011 م. از پل ملک فهد واردخاک بحرین کرد وابتدا با حفاظت ازکاخ سلطنتی، ساختمانهای مربوط به ارتش وساختمان نخستوزیری برای سرکوب انقلاب واردعمل شد. نیروهای سعودی در 15 مارس درحالی که به شدت از امواج انقلاب در جهان عرب نگران بودند، پس از سرنگونی متّ حدشان یعنی دولت حسنی مبارک در مصر با حرکت اعتراضی مردم در بحرین مواجه شدند. نیروهای سعودی پس از این نقش فعالی در سرکوبها ایفا کردند و با حمله به منازل رهبران انقلاب آنها را دستگیر کردند تا سکوت بر جزیره بحرین دوباره حکمفرما شودرژیم. سعودی همچنین نقش فعّالی در سازماندهی و اعزام نیروهای سلفی و وهّابی از کشورهای منطقه برای سرکوب مردم بحرین ایفا کرد.
آنها تلاش کردند تا انقلاب بحرین را حرکتی طایفهای از جانب شیعیان با حمایت جمهوری اسلامی ایران نشان دهند تا از این طریق افکار عمومی در منطقه را متقاعد کند که ریاض برای مقابله با قدرتگیری شیعیان در خلیج فارس وارد عمل شده استعربستان. مدّ عی بود که بحرین با یک تهدید خارجی از جانب ایران مواجه است و به این بهانه وارد عمل شده اما نکته تناقصآمیز اینجاست که عربستان برای توجیه ورود خود به بحرین در اساسنامه مربوط به نیروهای سپر جزیره تغییر ایجاد کرد و ورود این نیروها به کشورها را در زمان تهدید خارجی به مواجه شدن با هر تهدید که اعم از داخلی و خارجی باشد تغییر داد. - http://tehrannews.ir -
سوریه:
برای مقابله با تحوّلات جدید خاورمیانه، عربستان بنیادگرای وهابی به همراه قطر با حمایتهای مالی و تسلیحاتی خود خواهان تضعیف علویان - که از مذاهب شیعی محسوب میشوند - و قدرت گرفتنبنیادگرایان سنّیمذهب شدند تا تأثیر شگرفی در بحران سوریه به نفع خود ایجاد کند و با از بین بردن نفوذ ایران در سوریه، کاهش قدرت ایران شیعی را در منطقه خاورمیانه رقم زند.
