بخشی از مقاله
چکیده
عطّار از بزرگان ادب فارسی است. او یکی از شاهکارهاي ادبیات عرفانی یعنی تذکرهالاولیاء را خلق کرده است. هدف این مقاله بررسی نمونهاي از حکایتهاي تذکرهالاولیاء براساس رمزگانهاي پنج گانه رولان بارت است. بارت منتقد و نشانهشناس بزرگ فرانسوي است.وي براي بررسی ساختار متون از پنج رمزگان کنشی، فرهنگی، هرمنوتیک، القایی و نمادین بهره گرفته است. در این پژوهش نیز پس از ذکر حکایت رابعه رمزگانهاي موجود در آن بررسی و تحلیل میشود.
این بررسی نشان میدهد که رمزگانهاي کنشی حکایتهاي عطار بیشتر بیانگر رفتارها و احوالات عارفانه است. رمزگانهاي فرهنگی در این حکایتها فراواناند، چرا که باورها، عقاید، کرامتها و اصطلاحات عرفانی در این کتاب از جایگاه ویژهاي برخوردارند. رمزگانهاي هرمنوتیک در حکایتهاي تذکرهالاولیا نمود چندانی ندارد، اما از آنجا که اشاره به جنبههاي تقابلی در این حکایتها فراوان است، میتوان رمزگانهاي نمادین را در آنها جستوجو کرد. رمزگانهاي القایی یا درونمایههاي حکایتهانیز مباحثی از قبیل مجاهدة نفس، ریاضت، توبه، توکل و دیگر مضامین عرفانی را در بر میگیرد.
.1 مقدمه
رمزگان روایی - Narrative Code - مفهومی است که بارت آن را به هنگام خوانش دقیق داستان کوتاه »سارازین« بالزاك در اس / زد مطرح کرد. اغلب آثار بارت به عنوان پژوهشگر فرهنگ عامه برگرفته از اشارات مختصر سوسور دربارة نشانهشناسی بوده است. بارت در تحلیلهاي نشانهشناختی خود نظام تحلیلی بدیعی را مطرح میکند که بر مبناي دلالتهاي ضمنی و صریح، کارایی بالایی براي تحلیل چگونگی انتقال معنا و بازنماییهاي بصري دارد. او صرفاً به کارکرد واژهها به عنوان نشانههاي زبانی توجه نمیکند، بلکه مدل زبان را در گسترة وسیعتري از مجموعه کنشهاي فرهنگی به کار میگیرد.
بارت در تحلیل خود پنج رمزگان اصلی را در متن تشخیص میدهد که با بررسی آنها میتوان جنبههاي مهم متن را دریافت کرد؛ این رمزگانها هم جنبه همنشینی متن و هم جنبه معنایی آن را در بر میگیرند، یعنی هم به نحوة ارتباط اجزاي آن با یکدیگر و هم به نحوة ارتباط آنها با جهان بیرون توجه دارند. تأکید بارت بر رمزگذاري ّکلیه جنبههاي فرهنگ، به او این امکان را میدهد که از ساختار داستانی به سوي ساختارهاي فکري گوناگونی که داستان به آن فرا میخواند، حرکت کند. رمزگانهاي روایی بارت شامل رمزگان کنشی، هرمنوتیکی، فرهنگی، القایی و نمادین است که در این مقاله به بررسی این رمزگانها در نمونهاي از حکایتهاي کتاب تذکرهالاولیاي عطار میپردازیم.
با اینکه نوشتههاي بسیاري در تحلیل ساختارگرایانه متون ادبی منتشر شده است، اما نمونههاي کمی از تحلیلها مربوط به بررسی رمزگانهاي روایی در متون کلاسیک ادب فارسی است. مقاله »تحلیل ساختاري داستان پادشاه سیاهپوش از منظر بارت و گرماس« - کاسی، - 1387، به بررسی رمزگانهاي روایی در متون کلاسیک فارسی اختصاص دارد. مقاله »کاربست رمزگانهاي روایی بارت در نشانهشناسی داستان فرار مرد جنگی« - فرهنگی، - 1390 نیز این رمزگانها را در نمونهاي از ادبیات داستانی دفاع مقدس بررسی میکند. اما در زمینه بررسی رمزگانهاي روایی بارت در حکایتهاي تذکرهالاولیا تاکنون پژوهشی منتشر نشده است. از آنجا که تحلیل تمامی حکایتها زمان زیادي میطلبد و از سوي دیگر ساختار روایی حکایتها مانند یکدیگر است، در این پژوهش رمزگانهاي روایی در یک حکایت از حکایتهاي تذکرهالاولیاي عطار مورد تحلیل و بررسی قرار میگیرد.
.2 آشنایی با رولان بارت
رولان بارت در سال 1915 به دنیا آمد و در حالی که سه سال بیشتر نداشت، پدر خود را در جنگ از دست داد. پس از مرگ پدر او با مادرش در شهر بایون زندگی کرد - نصرتی، . - 181 :1382 رولان بارت منتقد و نشانهشناس بزرگ فرانسوي، فارغالتحصیل دانشگاه سوربن بود. در جوانی به محافل چپ و مارکسیست نزدیک بود، اما بهزودي از آنها فاصله گرفت - فکوهی، . - 312 :1381 او به مدت هفت سال - 1952 - 1959 - در زمینه جامعهشناسی و واژگانشناسی تحقیق کرد و در سال 1976 صاحب کرسی نشانهشناسی ادبی دانشگاه شد. موضوع نشانهشناسی او بررسی شیوة تولید نظام نشانههاي معنابخش است.
