بخشی از مقاله
چکیده
عطار نیشابوري در کتاب تذکره الاولیا به تدوین مبانی اعتقادات و تعالیم تصوف و ذکر حالات و اقوال صوفیان پیشین پرداخته است.این کتاب شامل مقدمه و هفتاد و دو باب است که هر یک به زندگی، حالات، اندیشهها و سخنان یکی از عارفان و مشایخ تصوف می پردازد. در متون صوفیه و عرفانی فارسی، برتري آشکار براي مرد در برابر زن دیده نمی شود و زنان عارف یا صوفی در کنار مردان از جایگاه خاصی برخوردار بوده اند. در میان این زنان می توان به مشهورترین آنان یعنی رابعه عدویه زنی عارف از قرن دوم هجري اشاره کرد.
کنیه او ابوالخیر و بعضی به او تاج الرجال نیز گفته اند. او حالات عرفانی،چون خوف الهی، ذکر الهی را درك کرده است.تعالیم و آراي رابعه را می توان پلی بین دو دورة نخستین تصوف به شمار آورد، چرا که او از یک سو به تعالیم زهد و ریاضت و خوف زاهدان پیش از خود وصل است و از سوي دیگر سر سلسله صوفیانی است که در دورة دوم تاریخ تصوف پا را از حیطه زهد افراطی و خوف از خدا بیرون نهاده و به رابطه انسان و خدا به گونه اي دیگر می نگرد. وي در طریقه تصوف از اولین کسانی است که به مفهوم عشق الهی می پردازد.عنصر عشق که خداوند آن را با کیمیا کاري خاص خود، کریمانه به جهان درون و برون ارزانی داشته، موضوعی اصیل و حیاتی است، زیرا در ذات آدمی و بنیاد هستی ریشه دارد. پژوهش حاضر با بهره گیري از کتاب تذکره الاولیاي عطار به اندیشه هاي عرفانی رابعه عدویه می پردازد.
-1مقدمه
شیخ فریدالدین ابو حامد محمدبن ابراهیم کدکنی نیشابوري - حدود 618-540ه.ق - شاعر و نویسندة بزرگ و عارف ایرانی سدة ششم و هفتم هجري است. پدرش ابوبکر ابراهیم و خودش هر دو به شغل عطاري - دارو فروشی و دارو سازي - اشتغال داشته اند. پدرش ذوق عرفانی داشته و پسر نیز این ذوق را از پدر به ارث برده بوده است. اما دربارة آثار عطار، باید گفت: الهی نامه، اسرار نامه، مصیبت نامه، منطق الطیر، شرح القلب، دیوان قصاید و غزلیات، تذکره الاولیاء و مختارنامه از اوست - حلبی،. - 384 :1382 عطار عارفی واصل و متشرعی دردمند است که آشنایی عمیق و دقیقی با حقیقت دین و جوهرة عرفان داشت. او توانست از رهگذر شریعت با داشتن سوز و اشتیاق پا به عرصه طریقت بگذارد و به کمال حقیقت برسد و کام تشنه مشتاقان و دردمندان سلوك حقیقت را با نقل حکایتهاي عرفانی سیراب کند.
موضوع عرفان و تصوف یکی از مهمترین مباحث در ادیان و جوامع بشري است. زنان عارف همپاي مردان از نخستین سال هاي هجرت تا کنون نقش بسزایی در پیشبرد نهضت عرفان اسلامی داشته اند. صوفیه، در قرن دوم هجري به خصوص در اواخر آن، در ریاضت و زهد و ترك دنیا از زهاد دوره قبل پیشتر رفتند. در این دوره علاوه بر زهد و ریاضت، عشق و محبت به حق نیز برآن افزوده شد. عشق و محبت به پرودگار به تدریج جاي خوف از عذاب الهی را می گیرد. در سخنان عارفان این دوره می بینیم که خدا را از بیم دوزخ و یا به امید بهشت عبادت نمی کنند، بلکه چون او را سزاوار پرستش یافته اند و دوستدار او هستند، عبادت می کنند. از پیشگامان این دوره را می توان رابعه عدویه، نام برد.
سیر و سلوك عرفانی با چله نشینی و تمرین ریاضت، عبادتهاي بی وقفه، ذکر، خلوت، آغاز شده است. مردان به دلیل اینکه کمتر گرفتار مشغله هاي زندگی بوده، طبعاً عذري براي وقفه در عبادت مداوم نداشته، در پیمودن مراحل سلوك توفیق بیشتري داشته اند. زنان به دلیل مشغله هاي مربوط به سامان دادن زندگی، تربیت فرزندان و مهمتر از آن ویژگیهاي جسمانی قادر به عبادت بی وقفه نبوده اند.
بنابراین کمتر مراحل سلوك عرفانی را گذرانیده اند.زنان در آثار عطار رسالتهاي چند گانه اي دارند. زن در نقش همسر، زن در نقش مادر، زن مظهر عشق و دلدادگی، زن مظهر پارسایی و توکل، زن مظهر زهد و پرهیزکاري، زن مظهر خردمندي.از جمله زنی که در آثار عطارحضوري مداوم دارد، رابعه عدویه است. آنچه در این زمینه مهم است آن که نخست، زنی عرب از عشق و محبت الهی دم زده است.
این امر بی وجه نیست؛ زیرا پذیره شدن عاطفه عشق براي زن که موجود ظریف و حساسی است به اقتضاي نهادش آسان تر از تعهد چنین تکلیفی توسط مرد است و جوهر زنانگی از هرکس و هرچیز استحاله و استعلاي عشق انسانی را ممکن می سازد. این طرفه است که اول بار زنی پارسا از بصره از عشق و محبت الهی دم زده است و نخستین بیان صوفیانه و عشق الهی به نام او ثبت است. اوست که به استناد قرآن عشق پاك الهی را حب نامید و گفت تنها عشق عاري از شائبه غرض و بی چشم داشت اجر و مزد، شایسته ذات باري تعالی است - ستاري،1374 . - 94:
آنچه از بررسی سرگذشت زنان عارفی که در تذکره هاي عرفانی از آنان ذکري به میان آمده، بر می آید گویاي این حقیقت است که کنیزکان بسیار زودتر از آزاد زنان به عرفان گرایش نشان داده اند. این انسانهاي بی پناه، آنگاه که از کار سخت روزانه فراغتی می یافته اند با خداي خود به راز و نیاز می نشسته اند و با تهجد و شب زنده داري و راز و نیاز با یگانه حامی خود اولین گامهاي سلوك عرفانی را بر می داشته اند.
رابعه عدویه از معاصران و معاشران حسن بصري یکی از این کنیزکان است که به عنوان نخستین زن عارف در تذکره ها از او یادشده است. او که مبدع مکتب عشق و محبت در تصوف اسلامی است - بدوي، - 12: 1367 زهد خشک را به محبتی ملایم و عمیق و خوف از خدا را به عشق او مبدل می سازد. او از جمله عارفانی است که از راه سیر در انفس - - 1 به خدا و معرفت نفس دست می یابد نه از طریق سیر آفاق - زرین کوب،. - 51: 1392 به هر روي از قرن دوم هجري که تصوف شکل مسلک به خود می گیرد، با ظهور و حضور رابعه عدویه، راهی براي سیر و سلوك زنان عارف گشوده می شود و تعدادي از زنان صوفی در عالم اسلامی پدید می آیند. ویژگی این زنان زهد عمیق و تهجد آنهاست.
رابعه عدویه به شهادت خاص و عام در کشف حقایق عرفانی، مقام بلندي یافته است. هر زنی را که می خواهند به مقامات معنوي بستایند، رابعه زمان خود می خوانند و او را در تقوي و عرفان به رابعه مانند می سازند. -2 بیان مسئله: رابعه عدویه یکی از بزرگان عرفان و تصوف است. در این مقاله سعی برآن است که عشق از دیدگاه وي بررسی شود و همچنین با توجه به زندگی رابعه چه دلایلی باعث شده که وي نسبت به عرفاي دیگر وسعت نظر داشته باشد و محبت و عشق خداوند در اعمال و گفتار وي موج زند؟
