مقاله رندی سنایی و شگردهای تبیین آن

بخشی از مقاله

چکیده

در گسترهادب فارسی، سنایی غزنوی و آثار هنری وی بویژه غزلیاتش اهمیّت بسیاری دارد. دوران پر آشوب ایران قرن ششم و بیمهری حاکمان غزنوی، عاملی گردید تا حکیم غزنین، تحوّلات شگرفی را در غزل ایجاد کند. او نه تنها، قالب غزل را در اصطلاح ادبی خود، شکل می دهد، بلکه برای اولین بار، مفاهیم و درونمایه های عرفانی را در قالب مزبور می ریزد و غزل عارفانه را عرضه میکندزبان. سرکش سنایی و سرِ نترس از او یک مبارز آزاداندیش میسازد. مبارزی که با تمامی دینداران ریاکار روزگار خود، از هر طبقهای که باشند، به نبرد می پردازد. نگارنده این مقاله در پی پاسخ بدین سوال است که آیا میتوان سنایی غزنوی را بهعنوان یک »رند« شناخت، دیگر این که چه روشهایی را برای نشان دادن رندی خود برمیگزیند. بررسی های به عمل آمده در غزلیات او نشانگر این نکته است که سنایی در رندی، سلف صدق حافظ است و با روشهای گوناگون؛ مانند خراباتی خواندن خود، تظاهر به سرمستی، تابوشکنی، اعترافات تکان دهنده، صدور حکم خلاف شریعت، تکریم کفر و الحاد و مانند آن، خود را در هیأت رند به خوانندگان نشان میدهد که در متن مقاله به شکل مبسوط نموده میشود.

کلیدواژهها: غزل، سنایی، عرفان، رند، مبارز اجتماعی.

مقدمه

به نظر میرسد که به سنایی در ادبیات ایران زمین، بیمهری شده است. او قالب غزل را بوجود آورده و مفاهیم بلند عرفانی را اولین بار در غزل جای داده است ،اما اهل قلم و نویسندگان آن چنان که باید و شاید به او و غزلش نپرداختهاند بلکه بیشتر به ریزهخواران خوان او؛ یعنی سعدی، عطار، مولانا، حافظ و مانند آنها توجه نمودند. اگرچه سنایی در غزل، از عشق زمینی و حتی محبوب مذکر و دونپایه زیاد سخن گفته است و محبوبش در بخش مذکور هنوز کودک است و به جای دلبری و طنازی در بزم، سرگرم نبرد در میدان رزم است، لیک او نخواسته است که یکباره این محبوب را از میدان بدر کند ؛ زیرا مخاطبان او چه در دربار و چه در بطن جامعه، با محبوب تغزّل«» خو گرفته بودهاند و زمنیه برای ورود محبوب مونث والامقام و محبوب آسمانی هنوز کاملاً آماده نبود. به همین جهت در بیشتر غزل سنایی محبوب همان محبوب سهلالوصول تغزّل است.

استاد شمیسا، غزل او را بهطور کلی به دو دسته تقسیم کرده است؛ دستهی اول همان رنگ و بوی تغزلات قدیم را دارد و دستهی دیگر اشعاری عارفانه است - شمیسا، . - 75 :1375 استاد زرین کوب از مفاهیم والای غزل سنایی به نام »صوفیانه« یاد میکند و میگوید که ظاهراً مشرب عرفانی او با راه قلندر بیشتر توافق دارد - زرینکوب، . - 246 :1376البته مفاهیم عارفانه در آثار منثور قبل از سدهی ششم به کار رفته است،امّا در شعر - غزل - فارسی اولین بار سنایی به کار گرفته است. »سنایی در واقع نخستین شاعر عارف تاریخ ادب عرفانی ایران است که افکار عارفانه را به صورت منظومه وارد شعر کرده است.« - بقایی، 28 :1385؛ غلامرضایی، 114 :1387؛ صبور، 196 :1384 و . - 195

اگر این کار بزرگ سنایی صورت نمیگرفت و مایههای عرفانی وارد ساخت غزل نمیشد، شاید ما شاعران بزرگی چون مولانا و حافظ را بدانگونه که امروزه می شناسیم، نداشتیم و غزل شاید با همان درون مایه های عشق مادی در دوران بعد رشد و نمو میکرد،امّا سنایی به هر دلیلی، مقام و شأن عشق را بالا برده است و عشق جسمانی و زمینی را آسمانی و ازلی کرده است. »در میان شاعران عارف مسلک شاید سنایی نخستین کسی باشد که به ازلی بودن عشق پرداخته است« - سجادی، . - 8 :1380 تحول و دیگرگونی او در غزل آنقدر تأثیرگذار بوده است که حتّی برخی از اهل ادب، غزلهای عاشقانهای را که محبوب مذکر دارند، عارفانه به شمار میآورند. برای مثال استاد حمیدیان محبوب مذکر را که به شکل های پسر، کودک و مانند آنها در غزل سنایی چهره مینماید، جلوهها و تجلّی هایی از صفات خداوند میشمارد - حمیدیان، . - 200 :1389

به عقیده برخی، حافظ، غزل عرفانی مولانا را با غزل عاشقانه سعدی پیوند میزند - خرمشاهی، . - 34 :1367در حالی که پیش از حافظ، سنایی این کار را انجام داده است. به زبانی دیگر در بین غزلیات سنایی غزلهایی وجود دارد که به اصطلاح عاشقانه- عارفانهاندبا. توجه به مطالب مذکور، ارزش و اهمیّت سنایی بطور عام در شعر و بهطور خاص در غزل، بسیار بالاتر از آن چیزی است که در ذهن اهل ادب وجود دارد. بدین سبب بر اهل قلم فرض است که آثار این شاعر سترگ را بیشتر مورد توجه و تحلیل قرار دهند. دیگران نیز بدین نکته اشاره کردند برای مثال استاد یاحقی می گوید باید به پژوهندگان خردمند در هر دورهای حق بدهیم که به سنایی و کار و کردار او فرونگرند و برگی بر کارنامه سنایی پژوهی بیفزایند - یاحقی، . - 238 : 1385

.1 ضرورت تحقیق

سنایی غزنوی در دیگرگونی درون مایههای غزل فارسی رسالت بزرگی را بدوش کشیده است؛ زیرا اولین بار مفاهیم شورانگیز عشق آسمانی و فرازمینی را در ساخت غزل، ریخته است و درون مایه های والا و فراتر از لذاید جسمانی را برخلاف انتظار همگان، باب کرده و با وجود آن که فضای حاکم بر غزل سده ششم، حماسی بوده و محبوبِ جنگجو و مبارز چهره خود را مینموده، سنایی از عشق ازلی سخن به میان آورده است، امّا با وجود این، آنچنان که باید و شاید بدین شاعر صاحب سبک پرداخته نشده است.نگارنده این مقاله بر آن شد تا غزل سنایی را از منظری دیگر واکاوی کند و سنایی را به عنوان رند پاکباز و مبارزی که تاب دیدن ریاکاریهای برخی از طبقات اجتماعی را ندارد، به اهل ادب نشان دهد.

.1-1 شیوه پژوهش

شیوهی کار در این پژوهش، اسنادی، کتابخانهای و تحلیل محتواست. بنابراین کل غزلیات سنایی مورد بررسی قرار گرفت، ولی بیشتر روی غزلهای عارفانه، قلندری - خراباتی - و عارفانه- عاشقانه تأکید کردیم و شگردهای شاعر را برای نشان دادن شخصیت رند، برشمردیم.

.2-1 پیشینه پژوهش

در مورد رندی سنایی و شگردهای تبیین آن، هیچگونه تحقیقی صورت نگرفته است. به بیانی دیگر، هیچ نویسندهای از این زاویه، غزل سنایی را مورد بررسی قرار نداده است - حداقل بنده نیافتهام، - امّا استاد خرمشاهی در کتاب حافظنامه - ج1، ص - 27-28 در مورد رندی حافظ به نکاتی اشاره کرده و شواهدی را که آورده، ابیاتی هستند که واژه رند در آنها به کار رفته، اما به نمود رندی و شگردهای تبیین آن اشارهای نکرده است.

.2 چهارچوب نظری

آنچه در این وجیزه بدان پرداخته میشود، رندی سنایی است. به گفته دکتر خرمشاهی رند، واژه «پر بار شگرفی« است که در فرهنگ ها و زبانهای دیگر، معادل ندارد - خرمشاهی، . - 27 :1367 از نظر دیگرگونی واژگانی »رند« در سده های چهارم و پنجم بار معنایی منفی داشته است. آنچنان که در داستان حسنک وزیر در کتاب گرانسنگ تاریخی بیهقی آمده »مشتی رند را سیم دادند تا سنگ زنند « بار معنایی منفی از آن افاده شودمی و تقریباً به معنای انسان نیرنگ باز و آب زیر کاه است، امّا اولین بار در غزل سنایی، بدان تشخص داده میشودو این که برخی اعتقاد دارند که رند از بر ساختههای اساطیری حافظ است - همان - چندان پذیرفتنی نیست؛ زیرا اولین بار حکیم غزنین، رند را در معنای عارف پاکباز والامقام به کار میبرد و تا اندازهای مقامش را بالا میبرد که خدمت کردن به او، سبب میشود که فرد، شایسته و درخور سکّان سماوات گردد:

از بندعلایق نشود،نفس تو  آزاد تا بندهی رندان خرابات نگردی              تاخدمت رندان نگزینی به دل و جان شایسته سکّان سماوات نگردی102 - 362/4 -

گاهی در غزل سنایی، رندی با درویشی و فقر هم معنا میشود:                        

هرچه اسبابست آتش اندر زن و مفلسنشین رندی و ناداشتی به روز  رستاخیز  را

- 102 تمامی ابیات از روی نسخهی تصحیح شدهی جلالی پنداری انتخاب شده است و عدد سمت چپ، شمارهی غزل و عدد سمت راست شمارهی بیت است.927در غزل سنایی، رند همیشه والامقام و سربلند است:     - 8/4 -     
کجا اصلی بود کاری که من سازم زقرّایی               که  بر  قلاشی  و  رندی  نهادستند  بنیادم  - 206/3 -     

گاهی سنایی، رندی را به معنای »لاابالیگری« به کار میبرد؛ یعنی کسی که برخلاف دینداران ریاکار که به ظواهر دین اهمیّت میدهند، به هیچ چیز اهمیّت نمی دهد:

نام  رندی  بر  تن  خود  کن  درست       خویشتن رالاابالی نام کن - 290/6 -

گفتیم که سنایی اولین بار مفاهیم عرفانی را در قالب غزل میریزد و نام خود را به عنوان شاعر عارف تثبیت میکند. البته از دیدی عُرفا - صوفیه - را به دو گروه تقسیم می کنند؛ گروهی اهل صحو و زهد و هوشیاری اند و به جنید بغدادی منتسبند و گروهی دیگر اهل سکر و سرمستیاند و نسبتشان به بایزید بسطامی میرسد. سنایی غزنوی که در مکتب خراسان پرورش یافته بود جزو گروه اخیر است. مکتب خراسان منسوب به بایزید بسطامی است، روش او مبتنی بر »سکر و عبادت«؛ یعنی مستی و بندگی است. روش صوفیان خراسان در واقع براساس ملامت استوار بود.سنایی،هلا سکر و مستی است که به نظر برخی در حالت سکر، عقل عارف موقتاً معطّل میماند - فولادی، : - 177 :1389

فنایی    خوانم    این    ساعت    که فانی    گشتم    از    سنّت    سنایی           آن گهی    باشم که    در بند    سخن    باشم  - 215/9 -
هر    کو    به    راه    عاشقی    اندر    فنا    شود                                           تاریخ    وقت    او  همه    اندر    وفا    شود - 121/1 -
سنایی اهل فنا و سکر و سرمستی است و در این راه هیچ ابایی از ملامت و سرزنش دیگران ندارد. به نظر او سرزنش زاهدان ریاکار، نه تنها آزار دهنده نیست بلکه سبب میگردد تا عارف سرمست به حقیقت دسترسی پیدا کند:

محکم  نشود  دست  تو  در  دامن  تحقیق                                              تا   کوفتهی   راه   ملامات   نگردی - 362/8 -

سنایی، عارفی است پاکباز و دلباختهحقیقت، امّا موضوعی در جامعه ایران سدهی ششم او را به سختی آزرده میسازد و آن، این است که میبیند برخی از زاهدان دغلباز، دینداری را ابزاری برای دست یابی به مقام های اجتماعی بالاتر میپندارند. او وقتی که میبیند، دین، نردبان ترقی و دستیابی به شغلهای پر زرق و برقتر شده است، بسیار دردمند میشود و به مبارزه با آنها برمیخیزد. و به هر طریقی سعی میکند موجب رنجش خاطر ریاکاران شودبه. همین سبب خود را در زیّ یک رندِ نترس و مبارز نشان می دهد که از انجام هیچ کاری ابایی ندارد و درست، نقطه مقابل آنان قرار میگیرد و حرفهایی میزند و کارهایی می کند که برخلاف میل زاهدان است. »رند« در این وجیزه بدین معناست که سنایی، شخصیت خود را دیگرگونه نشان میدهد و مفاهیم را دیگرگون بیان می کند.علاوه بر مفهوم عرفانی رند، که در پی به آن میپردازیم، سنایی را رند به معنای زیرک هم میتوان شمرد. برای مثال در بیت زیر، سنایی از محبوب خود، درخواست وام می کند، وامی که باید روزی آن را بپردازد.