بخشی از مقاله
چکیده
سعدی و متنب از شاعران نامدار گستره ادب حکمی فارسی و عربی هستند که شگردهای هنری، بلاغی و بیانی آنها در سرایش سرودههای حکمی، پندی و اندرزی مبتنی بر شگردی دوگانه است، چنان که سعدی بیشترین بهره را از کنایه و متنب ی بیشترین استفاده را از استعاره بردهاست، اگر چه مضامین حکمی غالبا باید با زبانی عاری از ابهام و پوشیدگی بیان گردد تا مخاطب آن را به آسانی دریابد. بر این اساس، پژوهش پیش روی با هدف تبیین شگردهای بلاغی بیانی پرکاربرد در بوستان سعدی و سرودههای حکمی متنبی با رویکردی توصیفی تحلیلی، معطوف به ادبیات تطبیقی انجام شده که دستاورد پژوهش نشان میدهد، کنایه در بوستان سعدی و استعاره در سرودههای حکمی متنبی بسامد بیشتری دارند.
این دستاورد حاکی است که علیرغم نظر پژوهشگران معتقد به اثرپذیری سعدی از متنبی، رویکرد سعدی در کاربرد شگردهای بلاغی- بیانی با متنب ی دیگرسان است، چنان که دلبستگی سعدی به فرهنگ عامه و فراوانی مثل در سرودههای حکمی بوستان، رمز غلبه کنایه در آن است و چون انواع کنایه - ایما، تلویح، رمز و تعریض - زیرساخت بسیاری از مثلهاست، لذا کنایه در سرودههای حکمی بوستان سعدی پربسامد است و نیز انگیزه معطوف به تلاش ذهنی مخاطب برای دریافت مضامین حکمی، پندی و اندرزی و تثبیت آن در ذهن وی، متنبی را بر آن داشتهاست که بیشتر از استعاره برای بیان مضامین حکمی، پندی و اندرزی بهره گیرد.
واژههای کلیدی: بوستان سعدی، سرودههای حکمی متنبی، صور خیال، بلاغت تطبیقی، ادبیات تطبیقی.
مقدمه
آثار ادبی بر مبنای نوع اندیشه و موضوعات مطرح در آن به انواعی تقسیم گردیده و گونه ادب تعلیمی یکی از گونههای پربار انواع ادبی است که در ادب تمامی کشورها ظهور و نمودی ویژه دارد. همچنین شعر تعلیمی گونهای از شعر است که هدف سراینده آن تشریح و تبیین مسایل اخلاقی، اندیشههای مذهبی، حکمی و مضامین پندگونه است بر این اساس، شعر تعلیمی بخش عمدهای از ادب متعالی فارسی را شامل میشود، چنان که در آثار گذشت فارسی برای شعر و ادب تعلیمی، نامهای گوناگونی از قبیل تحقیق، زهد، پند، حکمت و وعظ به کاررفته و در شعر شاعرانی چون رودکی، شهید بلخی، دقیقی و کسایی نمونه ها و نمودهایی داشته است.
این گون ادبی با گذر زمان پربارتر و شکوفاتر شد و شاعران بزرگی چون فردوسی، سنایی، نظامی، سعدی و ... در این گونه ادبی طبعآزمایی کردند و آثار گرانسنگی در این گستره آفریدند. چون سرودههای تعلیمی مشتمل بر مضامین عقلی، جدلی و برهانی هستند، در قیاس با سایر مضامین شعری از احساس،قید زمان و مکان و ماده است، در حالی که امور عقلی فاقد این گستره فراخ هستند. بنا بر این، گستره امور عقلی و استدلالی با امور عاطفی و خیالی ناهمسان است و جمع میان آنها تنها از عهد شاعران بزرگی مانند سعدی و متنب ی برمیآید.
شیخ اجل سعدی شیرازی، نامی آشنا در ادبیات ایران و جهان است و اثر گرانقدر این شاعر، سعدینامه یا بوستان از امهات کتب فارسی است که فضلا و ادبای ملتها، همواره به آن نظر داشته و از آن استفاده بردهاند، چون بوستان آمیزهای است از عرفان و حکمت و اخلاق و دستورهای زندگانی با عباراتی بس شیوا و رسا؛ نظمی است به محکمی ضابطههای علمی و حقوقی و به روانی نثر و روشنی گفتگوهای روزمر ه مردم. سعدیشناسان و دوستداران او، همواره بوستان را در جایگاه یک کتاب اخلاقی و آموزشی نگریسته و آن را جایگاه مطلوب سعدی دانسته اند؛ یعنی چیرگی معنی در بوستان، توجه بسیاری از خوانندگان آثار سعدی را از دقت در زیباییهای هنری این اثر بازداشته است.
متنبی نیز شاعری حکیم است و کمتر شاعری بهویژه در عصر عب اسی - قرن چهارم - در زمینه اشعار حکمی به پایه او میرسد، چنان که بخش عظیمی از اشعار متنبی یا جنبه حکمی و تمثیلی محض دارند و یا شبه حکمی هستند که به این دلیل گفتهاند: حکمت در شعر متنب ی فراوان و در سراسر قصاید او پراکنده شدهاست چنان که میتوان آن را گاه در یک قطعه و گاه در یک بیت و گاه نیز در مصراعی مشاهده و لمس کرد.
امروزه به دلیل رواب مؤثر فرهنگی میان کشورها، ضرورت ادبی ات تطبیقی بیش از پیش احساس میشود که نتیجه تفاهم میان ملل و اثرپذیری و اثرگذاری فرهنگی و ادبی آنهاست و »همه پژوهشگران در این گفتار اتفاق نظر دارند که رسالت پژوهشهای تطبیقی در درجه نخست، غنیسازی ادبیات ملی از رهگذر بهرهگیری از ادبیات بیگانه است بر این اساس، بررسی بلاغت با رویکردی تطبیقی میتواند اصالت هنری، بینش فرهنگی و اسلوب ادبی دو شاعر یا دو نویسنده را آشکار کند.
اگر چه صور خیال در سرودههای حکمی بوستان سعدی و سرودههای متنبی مشابهتهایی دارند، اما هدف این پژوهش بازنمود انتفای تأثیر و تأثر آنها از این زاویه و نیز تحلیل علل غلبه کنایه در سرودههای حکمی بوستان سعدی و نیز غلبه استعاره در سرودههای حکمی متنبی با رویکردی توصیفی تحلیلی و نیز مبتنی بر ادبیات تطبیقی است که از حیث ساختاری و روششناختی در گستره ادبی ات مقارنهای از حوزههای متداخل در ادبیات تطبیقی قرار میگیرد؛ یعنی این تحلیل تطبیقی مبتنی بر رویکرد مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی است.
بلاغت، ساختاری زیبا بر اندام مفاهیم است که آن را از ادبیت برخوردار میسازد تا راهگشای معنا در جان مخاطب بوده، میزان اثرگذاری آن را دوچندان کرده و در تثبیت آن بکوشد. بر این اساس، پدیدههای ادبی ارتباطی تنگاتنگ با گونههای خیال و تصویرهای شاعرانه دارند، چنان که اگر صور خیال را از سرودههای مؤثر و دلانگیز ادبی بگیریم، عنصری ارزنده به نام ادبیت که جانمایه آن تأثیر در روان مخاطب باشد، باقی نمیماند.
بنا بر این، محوریترین و مهمترین معیار شناخت میزان خلاقیت و نوآوری شاعرانی چون متنب ی و سعدی در سرودههایی معطوف به مضامین حکمی، شناخت شگردهای بلاغی، شاعرانه و هنری آنهاست که در این رویکرد، میتوان منزلت واقعی و جایگاه حقیقی این دو شاعر گستره ادب عربی و فارسی را شناخت و نیز تأثیری که سرودههای حکمی، پندی و اندرزی آنها در لباس صور خیال بر مخاطب نهادهاند، تحلیل و تبیین کرد.
پژوهش پیش روی بر آن است که سعدی مضامین حکمی، پندی و اندرزی سرودههای خویش را در بوستان بیشتر به لباس کنایه آراسته است و متنبی برای زیبایی سخن و نیز تأثیر سرودههای حکمی، پندی و اندرزی خویش بر مخاطب بیشتر از استعاره بهره بردهاست که این پژوهش رمز غلبه گونه بلاغی کنایه را در سرودههای حکمی بوستان سعدی و استعاره را در سرودههای حکمی متنب ی بررسی، تحلیل و تبیین کردهاست.
مهدی محقق میگوید: بسیاری از مضامینی که ادعا میشود، سعدی از متنبی گرفتهاست، توارد خاطرین میباشد، چون برخی مضامین مشترک در سرودههای سعدی و متنبی در پندنامه ها و اندرزنامههای پهلوی نیز آمدهاست و برخی دیگر در انجیل و منقولات حضرت عیسی - ع - و گفتههای ارسطو پیدا میشود اما برخی پژوهشگران معتقدند، سعدی در موارد بسیاری متأثر از متنبی است. در حالی که سعدی در بیان مضامین حکمی از کنایه بیشتر بهره برده و متنبی مضامین حکمی را بیشتر در گستره استعاره آوردهاست و این ناهمسانی در صور خیال برای بیان مضامین حکمی، پندی و اندرزی نشان میدهد که سعدی حداقل در شیو بیان مضامین حکمی متأثر از متنبی نیست .
صور خیال پیش از کاربردشناختی و تدوین علمی در زبان هر ملتی وجود داشته و چنان اهمی تی دارد که آن را گوهر و ذات شعر دانستهاند و چون کنایه در سرودههای حکمی بوستان سعدی و استعاره در سرودههای حکمی متنبی کاربرد بیشتری دارند، تحلیل بلاغی گونههای کنایه و استعاره در شعر این دو شاعر گستره فرهنگ و ادب دو جغرافیای زبانی متفاوت مهم است، چنان که تحلیل و تبیین صور خیال پرکاربرد در سرودههای حکمی این شاعران معیاری بنیادی و مهم برای شناخت خلاقیت، شاعرانگی و نوآوری آنها معطوف به کارکرد عمیق مفاهیم حکمی بر ذهن مخاطب و ماندگاری آن از طریق کنکاش برای فهمی دقیق است که تبیین و شناخت این رویکرد، مهم و ضروری به نظر میرسد.
