بخشی از مقاله
چکیده
از آنجا که تشبیه در بیان شاعرانه عواطف و صراحت در انتقال آنهابه مخاطب بسیار راهگشاست،سعدي در غزل ازمیان آرایه ها، از تشبیه و انواع آن بسیار سود جسته استحاز میان انواع تشبیه، تشبیه مضمر با هدف دخالت دادن خواننده در عواطف شاعروامکان اشتراك او در بازسازي بخشهاي حذف شده درتشبیه و ایجاد لذت بیشتر، استفاده شده. مسأله این پژوهش آن است که شگردهاي سبک آفرین سعدي در استفاده از این نوع تشبیه کدام است. وي براي ساختن این نوع تشبیه شگردهاي گوناگونی داشته است، از جمله استفاده از انواعی ظاهراًکه ساختار تشبیهی ندارند و در کتابهاي بلاغت آنها را انواعی مستقل از تشبیه مضمر به حساب آورده اند. شگردهاي او در تشبیه مضمر عبارتاند از: برتري مشبه برمشبه به، قرینه سازي، قرارگرفتن که میان مشبهو مشبه به، آمدن تشبیه در محور عمودي، اسلوب معادله، تجاهل العارف، مشروط دانستن شباهت، انکار شباهت، آمدن و بین مشبه و مشبه به و تشبیه هاي دیگربا کاربرد بسیار اندك. در نتیجه مشخص شد از سه نوع نخست به گونهايسبکساز استفادهشده و داراي بسامد بالاترياست.
مقدمه
سبک سعدي در غزل منحصر به فرد است؛ زیرا در عین سادگی و صراحت، پیچیدگی هاي نامحسوسی داردو همین باعث شده که عنوانسهل و ممتنع رابر آن نهند.دلایل اینامر، متعدد و در عین حال دشوار یاب است. مقاله حاضر می کوشد تا دریابد آیا با تفحص در شیوه هاي بلاغی وي می توان تا اندازه اي به شگردهاي سبکی او نزدیک شد؟اما به سبب گستردگی موضوع، در این مقاله تنها به یکی از نقشمندترین این صنایع یعنی تشبیه و از میان انواع تشبیه، به تشبیه مضمر که در غزل سعدي داراي تنوع ساخت و بسامد است پرداخته شده است.
پیشینه تحقیق
سعدي در غزلیات از تشبیه و انواع آن به وفور و بیش از صنایع بدیعی دیگر استفاده کرده و به همین دلیل بررسی این صنعت در غزل هاي او عنوان چندین پایان نامه و رساله را به خود اختصاص داده است که از آن میان دانیال دسترس - - 1383در پایان نامه اي با عنوان بررسی انواع تشبیه در غزلیات سعدي به طور اخص به بررسی انواع تشبیه در غزل سعدي پرداخته، اما در زمینه تشبیه مضمر به تعاریف تکراري کتب بلاغت سنتی اکتفاشده و به تفکیک انواع آن پرداخته نشده است
پریا عباسی - - 1388به بررسی ومقایسه انواع تشبیه در غزل هاي حافظ و سعدیهمت گماشته محمد عباسی - - 1371 به نقد و بررسی تشبیهات و استعارات در غزلیات سعدیپرداخته و یحیی شیخی - - 1374پایان نامه اي با موضوي بررسی علم بیاندر غزلیات سعدي نوشته؛ اما هیچ کدام تشبیه مضمر را به طور ویژه و براي دستیابی به شگرد خاص او تحلیل و تقسیم بندي نکرده اند. دلیل این بی توجهی را می توان در تعاریف تکراري و نگاه گذراي کتب بلاغی به این نوع تشبیه دانست؛ به طوري که حتا در برخی آنها از جمله ترجمان البلاغه و معالم البلاغه سخنی از این نوع تشبیه نیست؛ در حالی که پژوهش حاضر نشان می دهد تشبیه مضمر در غزل سعدي داراي انواع متنوعیاست و وي به این نوع از تشبیه توجه خاص داشته است.
»تشبیه ماننده کردن چیزي است به چیزي... در صورت گسترده و کامل خود جمله است و این جمله حداکثر چهار جزء دارد که به آنها ارکان تشبیه می گویند - «شمیسا، ». - 1379:67 امر اول را مشبه و دوم را مشبه به و صفت مشترك مابین آنها را وجه شبه و کلمه اي را که دلالت بر امر تشبیه داشته باشد، ادات تشبیه می گویند - «همایی،. - 227 :1368 از میان ارکان یاد شده، وجهشبه و ادات تشبیه قابل حذف اند - تشبیه بلیغ - ؛ اما حضور مشبه و مشبه به ضروري است.
تشبیه داراي انواع گوناگونی است و بسامد استفاده از هر یک، در دیوان شعرا با توجه به قالب و مضمون تفاوت دارد. همین تفاوت ها یکی از زمینه هاي ساخت سبک هاي شخصی و دوره اي بوده است. با توجه به اینکه »یکی از زیباترین و شاعرانه ترین انواع تشبیه، تشبیه اضمار است؛ زیرا شاعر در آن کلام را طوري می آورد که گویی خیال تشبیه ندارد و همین امر سبب می شود که ذهن مخاطب بیشتربه جستجو بپردازد و ارتباط ها را با دقت بیشتري دنبال کند - «علوي مقدم، اشرف زاده، - 1390:111به تعاریف کتب بلاغی از این صنعت می پردازیم:
رشید الدین وطواط - بی تا: - 49، رضاقلی خان هدایت - - 42 :1383 و شمس الدین محمد فخري اصفهانی - - 284 : 1389در تعریف یکسانی از تشبیه اضمار معتقدند که در این صنعت شاعر چیزي را به چیزي تشبیه می کند و به ظاهر چنان نشان می دهد که مقصود دیگري دارد؛ اما در ضمیر هدف تشبیه است. شمس المعالی گرکانی نیز در تظاهر شاعر به داشتن هدفی غیر از تشبیه با این گروه همداستان است: » تشبیه اضمار آن است که سیاق کلام براي اداي مطلبی دیگر باشدو در ضمن معلوم شود که متکلم قصد تشبیه نموده است و آن اگر به ذکر طرفین است تشبیه اضمار گویند اما عبدالقاهر جرجانی از این نوع با عنوان پنهان داشتن تشبیه یاد می کند:» آن زمانی است که به یک ویژگی باریک که در مشبه به وجود دارد توجه شود آنگاه خاصیت و معنی به مشبه اثبات بشود و بدان وسیله این تصور و ابهام بدان می پیوندد که تشبیه واقعی از بین رفته و از حیطه تصور دید ما ناپدید شده است و این کار چنان با لطف و زیبایی انجام می گیرد که گویی دلیل اقامه شده که نه در آن تشبیهی به کار بوده و نه مجازي وجود داشته است
افزون بر این تعاریف در بلاغت سنتی، بروك- رز نیز در تقسیم بندي دستوري استعاره - باید توجه داشت که در بلاغت اروپایی انواع بسیاري از تشبیه ها زیر مجموعه استعاره قرار می گیرد. - شیوة ایجاد استعارةاسمی را به پنج دسته تقسیم می کند که عبارت اند از: -1 حذف ساده؛ -2 فرمول اشارتی؛ -3 فعل ربطی؛ -4 پیوند زدن با گرداندن -5 پیوند اضافی - هاوکس، - 103 : 1390 که از این میان، روش اشاره با برداشت ما از تشبیه مضمر در بیشتر موارد یکسان است؛ زیرا در این روش، نحوة ارتباط میان مشبه و مشبهبه روشن نیست.
این شیوه از استعارة مصرحه روشن تر و از سایر شیوه هاي ارتباطی تشبیه ها پوشیده تر و زیرکانه تر است؛ زیرابه صورتی کاملاً غیر مستقیم میان دو سوي تصویر ارتباط برقرار می کند.بروك رز این شیوه را به چهار دسته طبقه بندي می کند:
بیان نمایشگر - استفاده از حروف نمایشگر این و آن، استفاده از حروف ربطی که و زیرا که؛ تقارن یا توازي - اسلوب معادله - ؛ عطف بیان، بدل؛ ارتباط ندایی یا آوایی - ماحوزي، - 45 :1390 از این میان، شمارة اول و دوم در غزلیات سعدي استفاده شده است؛اما از شمارة نخست حروف نمایشگر این و آنرا خارج از مبحث تشبیه می دانیم و به دلیل نبود مشبه، آن را در حوزة استعاره قرار می دهیم.علاوه بر این انواع، انواع دیگري نیز در حوزة تشبیه مضمر در غزل هاي سعدي شناسایی شد و معلوم گردید سعدي تشبیه مضمر را با شگردهاي خاصی بیان نموده است که گاه به برخی از انواع دیگر تشبیه نزدیک است؛ مانند برتري مشبه بر مشبه به - که به تشبیه تفضیل شباهت دارد- یا تشبیه دو چیز به یکدیگر به شرطی- که به تشبیه مشروط نزدیک است؛ اما شکل هیچ یک، با تعاریف ذکر شده در کتب بلاغت به طور کامل مطابق نیست و براي خود نوع مستقلی به شمار می رود؛ توضیح آنکه، در تشبیه تفضیل و مشروط، نخست مشبه به مشبهبه تشبیه می شود و سپس تفضیل یا شرط می آید؛ اما در این دو نوع در غزل سعدي مرحله اول تشبیه به چشم نمی خورد. دسته دیگر، تشبیه هایی است که در عین مضمر بودن، تا کنون زیر عنوان خاصی از آنها یاد نشده و شگرد آنها بررسی نگردیده است؛ مانند تشبیه در محور عمودي، انکارشباهت و... .
