بخشی از مقاله
روانشناسی محیط خانه سالمندان
چکیده
پرداختن به مسائل سالمندان با توجه به صنعتی شدن جوامع و تبعات اقتصـادی- فرهنگـی و اخلاقـی آن، بـیش از پـیش بایـد مـورد توجـه قـرار گیـرد. همچنین با توجه به این که شمار سالمندان در کشور ما در حال افزایش است، باید امکانات بسیاری برای این افراد فراهم آید تا در حد امکان بـه نیازهـای روانی، اجتماعی و جسمانی آنها پاسخ داده شود. پیر شدن یک تجربه شخصی و اجتماعی است . این امر میتواند بـرای عـده ای خوشـحال کننـده و بـرای عده ای غم انگیز و کسالت بار باشد .اما باید خاطر نشان کرد که هر یک از این احساس ها به صورت ریشه ای به وسیله فرهنـگ و جامعـه ای کـه فـرد در آن زندگی می کند شکل می گیرد. به نظر می رس ایده سالمندی موفق ، راهکار مناسبی جهت کاهش مشکلات دوران سالمندی باشـد .ایـن دیـدگاه بـر کنش شناختی ، ادراک کنترل و رضایتمندی از زندگی سالمندان متمرکز است بدین منظور ایجاد فضایی آرام و بدون تنش میتواند آرامـش بخـش روح و روان سالمندان باشد. در این مقاله سعی شده که در ابتدا با بررسی ویژگیهای روانی، احساسی و شخصیتی افراد سالمند و با در نظر گـرفتن محـدودیتهای فیزیکی و جسمی آنها، توصیه هایی برای مناسب سازی محیط زندگی آنها ارائه شود.هدف از این پژوهش ، بررسـی تـاثیرات روانشناسـی فضـا و معمـاری نوینبر زندگی سالمندان است.زیرا سالمندی یکی از مراحل حساس و سرنوشت ساز رشد انسان است که بر خـلاف عقیـده رایـج ، نـه تنهـا پایـان زنـدگی نیست ، بلکه به عنوان یک روند طبیعی گذر عمر و زندگی مطرح می گردد.روند این پژوهش از نوع تحقیق توصیفی B تحلیلی می باشد .
کلمات کلیدی : فضا، معماری ، سالمند ، روان
1
مقدمه
متأسفانه اغلب ما، سالمندی را به عنوان مسأله ای جدا از خود می نگریم و لحظه ای به این نمی اندیشیم که ایـن مرحلـه بـه طـور طبیعی برای همه پیش خواهد آمد و سالمندی مانند بقیه مراحل زندگی یک سرنوشت مشترک همگانی است و همانگونه که » گوتـه « می گوید: " سالمندی همه ما را غافلگیر می کند".دنیای سالمندی دنیای ناشناخته ای اسـت کـه بررسـی آن بایـد از زوایـای مختلـف صورت گیرد برای آن که این بررسی را بتوان به چاره اندیشی پایان داد باید راهی به این دنیای ناشناخته پیدا کرد به دیگر سـخن، اگـر دری از دنیای سالمندی به رویمان گشوده نیست پنجره ای به این دهلیز بگشاییم. اساسـاً سـالمندی در جامعـه ، از نخسـتین روزهـای بازنشستگی و معافیت از ادامه کار آفاز به بیماری و از پا افتادن سالخورده می انجامد. متاسفانه با افزایش مشکلات جامعـه کنـونی افـراد
ناچارااز یک تعداد اصول رفتاری مناسب انسانی عدول کرده و مجبور میشوند بهترین عزیزان خود را به محلهـای بنـام خانـه سـالمندان بسپارند البته از طرفی واقعا نمیتوان گفت این کار یک نوع رفتار ناشایست می باشد شرایط زندگی انسـان ماشـینی چنـان او را سـرگم مسائ ل روزمره نموده که گاها خود را نیز فراموش کرده تا حدی که حتی برای فـرار از مشـکلات شـان بـه فکـر خودکشـی نیـز میافتـد
.زندگی ماشینی با تمام بیرحمی های خود امکاناتی را نیز برای رفاه افراد مخصوصا سالمندان فراهم آورده است .تعدادی از سالمندان به خاطر بیماریهای خاص مثل بیماریهای شدید روانی یا مشکلات حرکتی قادر به انجام کارهای روزمره خود نبوده و از طرفـی فرزنـدان و خانواده های آنها نیز به علت کار روزانه خود و یا نبود جا برای نگهداری از این سالمندان مجبور میشوند آنها را به خانه های سـالمندان بسپارند.امروزه سرای سالمندان به عنوان محلی ناگزیر برای اسکان تعدادی از سالمندان که جایی را بـرای زنـدگی ندارنـد یـا وضـعیتی دارند که خانواده ناچار به سپردن آنان به این اماکن هستند ، به شمار می رود اما همین اماکن نیز باید استانداردهایی را فراهم کند. پـا گذاشتن به دوره سالخوردگی با بروز تغییرات جسمانی متعددی همراه است که تواناییها و قابلیتهای جسمانی فرد را محدود میکنـد. به همین دلیل محیط زندگی سالمند باید طوری طراحی شود که او با تمام بیماریها، محدودیتها و ناتوانیهای احتمالی خود بتواند به راحتی در آن زندگی کند. روانشناسان از این دوره به عنوان مرحله سوم عمر یاد کرده اند که همه افراد جامعـه انسـانی بـه مـرور آن را تجربه خواهند کرد (مهدیزاده ، باقر پور ، 1380 ، ( 7
بیان مسئله
سازگاری سالمند با محیط پیرامون به دلایلی به سختی صورت می گیرد آنان با مشـکلات روانـی و عـاطفی خاصـی روبـرو هسـتند احساس تنهایی، میل به جلب توجه دیگران و احساس تملک، لذا برای ابراز وجود و کاهش این فشارهای روانی ممکـن اسـت بخواهنـد محیط را تحت کنترل خود در آورند و دیگران را نیز به اطاعت خود وادار کنند. تحولات درونی ایجاد شده در سالمندان شامل تغییـر در حالتهای هیجانی، تفکرات و خویشتن پنداری است. (رفیع زاده، رهنمودهای طراحی معماری خانـه هـای سـالمندان، ص: (63 یکـی از مسائل مهمی که در ارتباط با قشر سالمند در نظر گرفت ، محیط و مشخصات آن می باشد که می تواند تاثیر بسزایی در روان و روحیـه افراد داشته باشد . تاثیراتی که می تواند موجب بهتر شدن کیفیت زندگی و رضایتمندی آنان شـود و در نتیجـه ایـن افـراد مـی تواننـد دوران سالمندی موفق را تجربه کنند و بهره کافی از این دوران برند.
مبانی نظری تحقیق
تعریف دوره سالمندی
بر اسـاس گـزارش ارائـه شـده توسـط سـازمان بهداشت جهانی دورههای مختلف عمر به پنج مرحلـه تقسیم شده است :از تولد تـا 18 سالگی (دوران کودکی)، 18 تا 35 سالگی (دوران جوانی)، 35 تـا 55 (دوران میانـسالی ( 55 تـا 65 سـالگی (دوران مــسنی)، 65 سـال بـه بـالا( دوران پیری) که در اینجا به دوره مـسنی و بـه طـور ویژه دوران پیری پرداخته شده است که برخی از جامعه شناسـان از این مرحلـه از عمـر، بـه عنـوان دوران سـوم زندگی یاد میکنند.
2
نیازهای ویژه سالمندان
به طور کلی نیازهای سالمندان را در گروههایی بـه شرح ذیل میتوان تقسیم بندی کرد:
احتیاجات عاطفی - احتیاجات معیشتی - احتیاج به تفریح - احتیاج به شرکت در زندگی اجتمـاعی - نیـاز بـه امنیـت کـه در ایـن تحقیق سعی گردیده است تا اولویت بـر نیازهای سالمندان به شرکت در زنـدگی اجتمـاعی قـرار گیرد
احتیاج به شرکت در زندگی اجتماعی
افسردگی بیشتر در میان سالمندانی وجود دارد کـه تنها زندگی می کنند و علاوه بر آن دچار نـاراحتیهـای جسـمانی نیـز هسـتند. سالمندانی که علیرغم سـن بـالا در فعالیتهای اجتماعی حضور دارند و از روابط اجتماعی نسبتا خوبی برخوردارند، به بیماریهای مختلف به ویژه بیماریهای روانی کمتر دچار میشوند.سالمندان از احساس بطالـت، بیکـاری و برکنـار ماندن از زنـدگی اجتمـاعی رنـج میبرنـد. برای رفع ایـن احساسات باید برنامه های جمعی بـرای سـالمندان درنظر گرفت، مثلاً سالمندان بـا هـم بـه مطالعـه روزنامــه و مجلـه بپردازند، به گردشها و سـفرهای کوتـاه دسـته جمعی بروند و مورد مشورت قرار گیرند.
فواید بیرون رفتن و استفاده از فضاهای شهری برای سالمندان
نتایج مطالعات جامع در استرالیا و ایالات متحده نشان داد کـه کیفیـت محـیط شـهری و محلـه بــویژه واحـــدهای همـــسایگی تــاثیر بــسزایی در ســلامت سالمندان دارد زیرا فرصتهایی فراهم می کند که آنها فعال باشند و یا ارتباط بیشتری با طبیعـت داشـته باشند و ایـن فعالیـت باعـث افـزایش احـساس سـعادت و رضایت روحی آنان نیز مـیگـردد .کــه در ذیــل بــه برخـی از مهـم تـرین دلایل آن اشاره شده است:
الـف- آزادی و استقلال حتی اگر فقط برای لحظاتی کـه بیـرون از منـزل هستند و برای عده زیادی از سالمندان این تنهـا زمــانی است که آنها احساس میکنند که واقعاً کنترل زنـدگی خودشـان را دارا هـستند و در حـالی کـه آنهـا تعـداد زیادی از تواناییهایشـان را از دست دادهاند، میتواننـد انتخاب کنند که به کجـا برونـد و سـفرهای خـود را بـا موفقیت از ابتدا تا انتها مدیریت کنند.
ب- شکوه و احساس ارزش افراد سالخورده در مصاحبه های خود بیان داشـتند که چقدر برایشان مهم است که قادر باشند کارهـای مفید انجام دهند، حتی اگر آن کارها به کوچکی کارهایی مثل خریـد یـک روزنامـه یـا بیـرون بـردن کودکـان باشـد. در واقـع فرآینـد سالخوردگی میتواند یک تجربه تحقیـر کننـده و تنزلآور باشد که در آن فرد احـساس ارزش و عـزت و اعتبار خود را از دسـت بدهـد و بیرون رفتن و اسـتفاده از خیابانها و انجام وظـایف سـاده در برداشــتن گــامی بــه سـوی بـه دسـت آوردن دوبـاره ارزش بـه مــردم سـالخورده کمک میکند
تصویر -1 افزایش سلامت روحی و جسمی سالمندان به کمـک هوای تازه و ورزش
ج- هوای تازه و ورزش(سلامت فیزیکی (تعداد زیادی از افراد سالخورده دوسـت دارنـد بـرای ورزش و هواخـوری بیـرون برونـد. بـه خصوص آنها پیاده روی بصورت گروهی را بسیار تـرجیح مـیدادنـد. ایـن پیــادهرویهــا معمــولا بــیش از دو ســاعت بــه
3
طــول نمیانجامد. و مسلماً هوای تازه و ورزش تاثیر زیـادی در افــزایش ســـلامتی جـــسمی و روحـــی آنهـــا دارد.( تقـوایی و پورجعفر، 1385، ص(10 د- تعاملات اجتماعی ملاقاتها و دیدن دیگر سالمندان و گفتگو برای آنان جذاب است و این تنها سـفرهای برنـامهریزی شـده بـرای
دیدن دوستان و خـانواده را شـامل نمـیشـود و تعاملات غیررسمی با همسایه ها در خیابان یا با مغـازه دارها و دیگر مردمی کـه در پارک هـا و فـضاهای بـاز هستند را هم شامل میشود .تمــاس یــا برخــورد مــیتوانــد یــک گفتگــو، احوالپرسی و یا فقط یـک لبخند باشد. اما این میتواند تغییر عمدهای در مردم ایجـاد کنـد، بخـصوص بـرای کسانی کـه درونگـرا هسـتند کـه باعـث ارتبـاط بیشتر آنـان با دنیای بیرونی مـیشـود و ایـن تعـاملات اجتمـاعی لازمه سعادت عمومی بوده و بخـش محـوری از کیفیـت زنـدگی مردم است.
ویژگــیهــای خــاص ســالمندان در فضاهای شهری
وابستگی ویژه به فضای محله و واحـد همسایگی
ا افزایش سن وابـستگی سـالمندان بـه خانـه و واحدهای همسایگی و محلـهشـان افـزایش مـییابـد( تصویر (2 و تغییرات فیزیکـی در این محیطها (بویژه اگر بارز باشند) باعث صدمه یا از بین رفتن فـضاهای اجتمــاعی ایجــاد شــده درایـــن فـــضاهای فیزیکـــی میگردند. همچنین نتایج تحقیقات نشان داده است که دوباره اسکان یافتن و تغییر محل سکونت برای سالمندان اثـرات لــذا تغییــرات فیزیکـی در فـضای منفـی در پـی دارد، سالمندان باید بسیار ظریف و تـدریجی صـورت گیرنــد و فضـاها بایـد متناسـب بـا نیازهـای سالمندان مطابقت یابند.
ویژگیهای خاص تردد سالمندان
دوران سالمندی اغلب با از دست دادن برخی از تواناییهای جسمی و روحی همراه اسـت، مـشکلاتی نظیر دید ضعیف و عدم تعـادل و ضعف از شایع ترین مشکلات سالمندان است (تصویر .(3 لذا آنان نـسبت به قشر جوان و میانسـال انتخـاب هـای محــدودتری در . اغلــب ســالمندان بــا فعالیــتهایــشان دارنــدناتواناییهای جـسمی، و تقریبـاً تمـامی سـالمندان بـا زوال عقل، رانندگی نمیکننـد و معمولاً از وسایل نقلیه عمومی نیز با همراه استفاده میکنند و علت این مـساله آن اســت کـــه آنهـــا انتخـــاب محـــدودی بـــرای مقاصــد سفرهایشان به صورت پیاده دارنـد و بـه همـان سـطوح عادت دارند و آشنا هستند و در آن گم نمیشوند
نشانه های روانشناختی پیری
در مورد پیری علاوه بر علایم جسمی جنبه های روانشناختی هم وجود دارد،زوال فعالیت فکر معمولا بخشی از روند پیری است هرچند اغلب ناشی از اضطراب ، افسردگی نبود انگیزه یا انتظارهای نابجا است .درباره اثرات پیری روی شخصیت مباحثات زیادی وجود دارد یک عقیده کلی قالبی به این صورت وجود دارد که افراد پیر،کله شق، عبوس،زمخت،و بی لطافت اند و نظریه هایی مبنی بر این دیدگاه وجود دارد که افراد سالمند برای سازگاری با مرگ خویشتن گرای و بریده از اجتماعند.به نظر می رسد که همه نظریه ها درست باشند .سالمندان افرادی عادی هستند که سالخورده شده اند و بنابراین همان میزان شخصیت را از خود بروز میدهند که در میانگین جمعیت دیده می شود به نظر نمی رسد شخصیت سالمندان واقعا تغییر کند گر چه ممکن است در بعضی موارد بیشتر موضع گیری کنند
شناخت ویژگی های سالمندان
در این قسمت به بررسی ویژگی های سالمندان می پردازیم و این ویژگیها را به دو دسته تقسیم می کنیم
