بخشی از مقاله
چکیده – توسعه یکپارچه متضمن در برگ یری تمام سطوح فضایی یک ناحیه است ، راهبردهای متعددی برای توسعه روستایی مطرح شده است که یکی از این راهبردها که دارای رویکرد فضایی است، راهبرد ایجاد و تقویت شهرهای کوچک و روستا - شهرها است این مقاله ضمن معرفی روستا شهرها و توضیحاتی در باره رویکردهای دیگر کشورها در این زمینه به نقش شهرهای کوچک وروستا شهرها در توسعه روستایی از طریق پیوندها و مناسبات روستایی – شهری و نقش آنها در برقراری تعادل ناحیه ای می پردازد.
.1مقدمه
اگر فضای ناحیه را به عنوان یک سیستم در نظر بگیریم که شهر در کانون مرکزی این نظام و روستاهای پیرامون به منزله عناصر مکمل در اطراف این هسته قرار گرفته اند، بین این کانون و نواحی پیرامونی آن روابط متقابلی وجود خواهد داشت که در نظام اقتصادی– اجتماعی از تأثیر گذارترین جریان های همه جانبه در درون ناحیه می باشد، و ساختار فضایی ناحیه تحت تأثیر سرنوشت ساز آنها شکل میگیرد.به نحوی که این روابط متقابل در یک شبکه تعامل اجتماعی و نیز روا بط متعاکس حاصل از آن ؛ سازمان های فضایی خاص خویش را در شهر و روستا ها به طور دامنه دار و پیوسته پدید می آورد.
شهر نشینی از گذشته های دور تا به امروز، در تمامی تمدن ها یا کشورها بارزترین نحوه ی تکامل جوامع انسانی به شمار رفته است. با ظهور انقلاب صنعتی و با گسترش شتابان شهرها، مخصوصاً متروپل ها، جوامع انسانی ساکن در آنها، با مشکلات عدیده ای روبه رو شده اند. یکی از بارزترین این مشکلات، تمرکز گرایی شدید در یک یا چند شهر و گسیختگی نظام سلسله مراتبی شهری در اکثر کشورها می باشد.
امروزه با تحولات گسترده اقتصادی - اجتماعی و تکنولوژیک از جمله در زمینه حمل و نقل و را ههای ارتباطی ، روابط شهر و روستا بسیار گسترده و متنوع شده است . شهرنشینی شتابان و خورندگی روستاها باعث شده است شکل جدیدی از شهرهای کوچک شکل گیرد که با روابط خود به شکل جریان جمعیت ، کالا، عقاید ، سرمایه ، اطلاعات و نوآوری باعث تغییراتی در ناحیه گردد. به همین دلیل بسیاری از تحولات و تغییرات درشهرها و روستاها ناشی از کم و کیف روابط بین آ ن ها ست . بنابراین لازم است روابط این گونه شهرها مورد توجه قرار گیرد .
بر اساس تحقیقی که در سال 1976 صورت گرفته و در سال 1977 توسط سازمان ملل متحد منتشر شده، 71 کشور از 114 کشور در حال توسعه بر این عقید ه بوده اند که توزیع فضایی جمعیت آنها غیرقابل قبول بوده و از این رو به اصلاحات اساسی برای ایجاد تغییرات قابل توجه درتوزیع فضایی و جابجایی داخلی جمعیت پرداخته اند . 24 کشور یا 20 درصد کشورها بر این عقیده بوده اند که نحوه ی توزیع جمعیت در کشورشان تا حدی غیرقا بل قبول بوده و در خور مداخله و سیاستگذاری است. - Avijta, 1999,54 -
در ایران، شبکه ی شهری عملکرد سلسله مراتبی نداشته و شمار کانون های زیستی، توزیع فضایی و حجم جمعیتی آنها از یک نظام کارکردی سلسله مراتبی تبعیت نمی کند و شبکه ی شهری همچنان در جهت تمرکزگرایی در حال تحول است - نظریان، . - 82 : 1372 از دیگر سو اگر هدف از توسعه ی کشور، توسعه ی همه مناطق خارج از شهرهای بزرگ باشد بطوری که علاوه بر شهرها، تمام نواحی روستایی را در برگیرد، یکی از مهمترین تلاش ها، عطف توجهات به شهرهای کوچک و به نوعی تعیین و ارزیابی آنها در توسعه ی ناحیه ای است. - فنی ،. - 12 : 1380
در دهه های اخیر و به دنبال رشد پرشتاب صنعت و فناوری در جهاندرحال توسعه، عقبماندگی مناطق روستایی اینگونه کشورها نسبت به دیگر مناطق سکونت گاهی بیشتر عیان گردیده است.کهبعضاً این نابرابری ها به عنوان عوامل دافعه در محیط های روستایی؛ به همراه عوامل جاذبه در شهرها منجر به مهاجرت روستائیان به سمت شهرها شده است پیرو همین سیاست، برنامه ریزان شهری و مجریان امر منطقه ای به منظور تمرکززدایی از قطب های بزرگ شهری و در راستای تجدید سلسله مراتب شهری دست به اقداماتی زده اند که از جمله می توان به ایجاد شهرهای جدید، تقویت شهرهای اقماری و تبدیل روستاهای بزرگ به شهرهای کوچک اشاره کرد. پس؛ پایداری نواحی شهری و روستایی با یکدیگر پیوندی-ناگسستنی دارد؛ به گونه ای که شهرها در کشورهای در حال توسعه ضمن برآوردن خدمات موردنیاز روستاها، آنها را با بازارهایملّی و جهانی پیوند میدهند.
. 2 ادبیات و پیشینه تحقیق
ایده و موضوع مطالعه تأ ثیر کارکردهای شهرها یا نقاط شهری کوچک در سطح منطقه ای و محلی شاید اولین بار با کار جانسون - 1970 م - و بحث »مرکز توسعه روستایی« توسط فانل 1976 - م - آغاز و مطرح گردید که تقریبا جدیدترین موضوع در توسعه منطقه ای بود - فنی، 16 :1382 - بررسی های به عمل آمده در سال های اخیر نشان می دهد که شهرهای کوچک در توسعه ی اجتماعی- اقتصادی کشورهای آسیایی و آفریقایی و آمریکای لاتین اهمیت خاصی داشته اند به عنوان مثال تحلیل امر مهاجرت و الگوی اشتغال در 22 شهر کوچک برزیل نشان می دهد که با فراهم شدن امکاناتی در شهرهای کوچک، توفیقی در مهاجرت های روستایی به وجود می آید. - شکویی،: 1379 . - 414
جانسون - 1970 م - موضوع شهرهای کوچک و ارتباط آن ها با توسعه روستایی را برای نخستین بار در زمینه برنامه ریزی منطقه ای می بیند و چنین مطرح می کند که برای ادغام اقتصاد روستاها با اقتصاد شهرها و با اقتصاد شهرهای بزرگتر، وجود شهرهای کوچکتر ضروری است - زبردست، . - 25: 1383 بدون شک یکی از مصرترین طرفدارن این دیدگاه، دنیس راندنیلی است که باهمکاری رودل در سال 1978 ، بحث عمیق و گسترده ای در این زمینه با تقریر کتاب »عملکردهای شهری در توسعه روستایی« فراهم آورد.
بنابر این شرایط منطقه ای در قابلیت ایفای نقش مفید توسعه ای توسط شهرهای کوچک بسیار مهم است . - Handrek , 2002:379 - مرکز توسعه ی منطقه ای سازمان ملل متحد - - UNCRD اعتبار شهرهای کوچک و میانی در کشورهای در حال توسعه را بیشتر در گرو سیاست های توسع ه کشاورزی شامل پخشایش روش های افزایش بهره وری و برنامه های سرمایه گذاری در زیر ساخت های روستایی می داند. بنابراین آنچه پیشنهاد می شود، فقط مدرنیزاسیون و تنوع بخشی خود کشاورزی نیست، بلکه شروع فرآیند صنعتی شدن که بطور ارگانیک با توسعه ی کشاورزی پیوند خورده است باید مدنظر باشد . - UNCHC,1998 -
در ایران با شکست سیاست قطب رشد و تبعات منفی ناشی از آن، بعد از جنگ سیاست کلی به سمت سیاست توسعه روستا شهری به خصوص راهبرد یوفرد حرکت نمود . این راهبرد که مبنای آن عدم تمرکز سرمایه گذاریها در سکونت گاههای انسانی با تأکید بر استراتژی توسعه بر محور شهری در تأمین حداقل شرایط برای مردم روستایی که آنها را قادر می سازد تا جوامع روستایی خود را به توسعه اجتماعی - اقتصادی برسانند - زیاری،156 : 1383 - ، این راهبرد در ایران به شکل تبدیل روستاهای بزرگ به شهرهای کوچک در جهت خارج نمودن روستاها از انزوای جغرافیایی و تحقق تعادلهای ناحیه ای نمود پیدا کرد.
چند دهه گذشته راهبردهای متعددی برای توسعه روستایی مطرح شده است که یکی از این راهبردها که دارای رویکرد فضایی است، راهبرد ایجاد و تقویت شهرهای کوچک و روستا - شهرها است . به طور کلی نقش شهرها در توسعه روستایی از طریق پیوندها و مناسبات روستایی - شهری تحقق می یابد . پارادایم های جدید توسعه، شبکه ها و جریان ها را در نظر می گیرند، چرا که جریانها و پیوندهای بین نواحی روستایی و شهری مهم است . برخی از جریا ن ها و پیوندهای روستایی - شهری می تواند برای هر یک از این نواحی مساعد باشد ، ولی باید توجه داشت که منافع خالص می تواند به شیوه های مختلف جریان یابد . در نتیجه با گذشت زمان و از یک مکان به مکان دیگر تغییر می کند - . - Lynch 2005 . 5
در این بین کانون های کوچک شهری اولین هسته های شهری و بلافاصل نقاط و نواحی روستایی و به عنوان حلقه اتصال نواحی روستایی با شهرهای بزرگتر قلمداد می شوند .هر گونه تحرک و فعالیتی در این کانو ن ها، در وهله نخست و بی واسطه حوزه های روستایی را تحت تأ ثیر قرار می دهد - فنی : 1382 - 44 ، هیندردینک و تیتوس - 1998 - اظهار می دارند که در مناسبات روستایی -شهری ، نقش شهرهای کوچک بسیار مهم است ولیعمدتاً نادیده گرفته می شود . به ویژه راندینلی - - 1983 نقش توسعه ای این شهرها را در تامین دامنه ای از خدمات برای حوزه نفوذشان مورد تأکید قرار می دهد.
. 3 روستا شهر
به طورکلی روستا -شهر عبارت است از » مکانی که دگرگونی در کیفیت و کمیت شیوه زندگی از روستانشینی به سوی شهرنشینی را مد نظردارد و در عین حال به برخی از سنن روستایی نیز وفادار است . - Stohr& Taylor, 1981:543 - « این فضای جدید تصمیم گیری در حوزه های روستایی را کاهش داده و سبب توسعه شهرمحوری بر پایه حفظ برخی از سنن گذشته میشود . از میان ویژگیهای گوناگونی که مبین ماهیت شهر هستند و چه بسا علت اولیه برپایی آن به شمار میآیند، وجود حوزه زراعی پیرامونی است که از طریق اضافه تولید خود اساس تغذیه شهری را فراهم میسازد.
روستا- شهرها به لحاظ برخورداری از حوزه زراعی در رسته چنین شهرهایی قرار می گیرند .امروزه، قسمت های وسیعی از ایران و نیز بخشهایی از سکونتگاههای شهری آن دارای فضای اجتماعی - اقتصادی متعلق به دوران ماقبل صنعتی هستند .یعنی سکونتگاههای شهری در ایران، علت وجودی و نیز پایداری خود را نه تنها به کارکردهای خود به عنوان محل اقامت مالک اراضی روستایی بلکه به خصوصیات صنعتی- تجاری متکی بر نواحی روستا- شهری مدیون هستند - سعیدی،130 : 1380و . - 225 از میان تمام ویژگی های مختلف روستا-شهرها، آنچه بیش از همه مشخص و بارز است، وضعیت کالبدی و معماری این تیپ شهرها است که به نظر بسیار مختلط میآید.
با توجه به اینکه هسته اولیه روستا-شهرها را نقاط روستایی تشکیل داده اند، احتمال میرود که محلات قدیمیتر که منطبق بر هسته های اولیه هستند، از بافت کهن و سنتی و در عین حال روستایی با عمارت های تک طبقه ای برخوردار باشند و محلات جدید که به نوعی در اثر توسعه روستاها و تبدیل به روستا -شهر شکل گرفته اند، از ساختمانهای جدید و در عین حال مرتفع برخوردارند. به نظر میرسد مشکلات کالبدی ناشی از اختلاط مهاجرین - چه شهری و چه روستایی - با ساکنین اولیه روستاهای دوگانه - که در نمای ظاهری روستا -شهر یاد شده انعکاس مییابد، قابل تمرکز و توجه است.
