بخشی از مقاله
چکیده
سیر حرکت مردم از روستا به شهر به امید یافتن کار جدید، زندگی جدید و شاید پر درآمد و زندگی نو، آغاز شده و سیر صعودی به خود گرفته است. هرچند برنامه چشم انداز بلند مدت کشور سعی در توقف این حرکت و ارائه راهکارهای تشویقی برای مهاجرت معکوس داشته اما تا کنون موفق به چنین سیر نزولی در حد قابل توجه نشده است.
گاهی برخی از مهاجرتها به عللی اتفاق می افتند که از اراده ساکنان روستا خارج می نمایاند، دلایلی که هر چند در جهت همان تشویقها و ایجاد امکانات رفاهی و حرفه ای پیش رفته اند اما دراین مسیر حرکت به افرادی نیز صدمه وارد می آورند. برای مثال ساخت سد برای آبیاری مکانیزه و امکان دسترسی زمینهای بیشتر به آب رودخانه ها طرحی تشویقی و کمکی برای روستاها به شمار می رود اما دریاچه سد باعث تخریب و به زیرآب رفتن برخی از زمینهای مرغوب کشاورزی می شود. در مواردی هم دیده شده که خانه ها و سکونتگاههای مردم محل نیز تخریب می شود. این مقاله سعی در معرفی وارزیابی پروژه ای دارد که برای ابقای این مردمان در محل زندگیشان امکانات رفاهی و مسکونی فراهم آورد.
تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی می باشد و با استناد بر مشاهدات میدانی و تجربیات شخصی نگارندگان و اسناد پروژه و تحلیل محتوایی اطلاعات شروع شده است. آنچه در ادامه می آید تحلیل یک پروژه مکمل و فکر شده، در مقیاس منطقه ای، در کنار پروژه ای ملی است که می توان با یافتن نقاط قوت و ضعف آن راه را برای ادامه این مسیر صحیح هموار نمود.
مقدمه
در سال 1385 ه.ش در کنار پروژه ملی سد خداآفرین و توسط مجری آن، یک پروژه جدید که آن زمان کوچک به نظر می رسید و شاید عاملان و دست اندرکاران از اهمیت آن کم اطلاع بودند تعریف شد. از نام پروژه هم چنین برمی آید که باید انتظار مسائل و مشکلاتی را داشته باشیم که توسط یک نفر معمار مطرح نشده است. »طرح اسکان مجدد روستاهای مستغرق در دریاچه سد خداآفرین« عنوانی بود که بر پروژه نهاده شد.
سد خداآفرین یکی از چندین سد مهم و تأثیرگذار بر روی رود ارس در مرز شمالی کشور با مناطق مورد مناقشه ارمنستان و جمهوری آذربایجان است. سدی که به علت مسائل سیاسی و امنیتی ارمنستان و جمهوری آذربایجان بار سیاسی نیز با خود دارد. احداث یک مجتمع زیستی جدید با طرح قبلی برای ساکنان چهار روستا که قرار بود در زیر آبهای دریاچه پشت این سد غرق شوند - در حال حاظر روستاها در زیر آب فرو رفته اند - شروع شد. طرحی که به توسط یک معمار و با تصویب بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و زیر نظر مهندسین مشاور تک طرح دنا آغاز شد، شامل حدود 250 واحد مسکونی و فضاهایی برای ساخت خدمات عمومی شامل مسجد، درمانگاه، دهیاری، بانک و فروشگاههای ملزومات روزمره بود.
این واحدها با این ایده طراحی و محاسبه شدند که در آینده بتوانند در قالب واحدهای دو طبقه توسعه بیابند اما در زمان اجرای پروژه توسط سازمان آب منطقه ای آذربایجان شرقی- مجری طرح- تنها یک طبقه به اجرا در بیاید.
محیطی جدید در دل منطقه ای دور افتاده و نزدیک مرز که می تواند به تفرجگاهی در کنار دریاچه ای زیبا تبدیل بشود. البته این طرح مشکلات خاص خود را نیز دارد که در ادامه سعی می شود برخی ویژگیهای مثبت و منفی آن برشمرده و از نظر کیفیت فضایی مورد بررسی قرار گیرد.
طرح کلی روستا
طرح اسکان مجدد روستاهای مستغرق در دریاچه سد خداآفرین که امروز » خداآفرین« نامیده می شود در سال 1386 و با اتمام مدت قرارداد مشاور قبلی- تک طرح دنا- به مشاور جدید »باغ شهر بنا« واگذار شد تا بر ساخت آن نظارت داشته باشد. و در طول اجرای پروژه برخی از فضاهای طراحی نشده آن را نیز طراحی و جهت اجرا به پیمانکار ابلاغ نماید. این زمانی بود که نگارندگان از نزدیک با پروژه ارتباط پیدا کردند.
شکل -1 سایت پلان مجموعه
روزهای اول هضم موضوع بسیار دشوار می نمود. چگونه می توان افرادی از چهار روستا با خصوصیات متفاوت اجتماعی را در یک مجموعه مدرن گرد آورد و انتظار عکس العمل مثبت از آنها داشت؟ گاهی اتفاقاتی در یک روستا می افتد که منجر به اختلافات طایفه ای شدید می شود. حال حضور مجموعه ای بالغ بر 250خانواده در یک جا آن هم در نزدیکی و تقریباً چسبیده به روستای پنجم، نگارندگان را بر آن داشت تا با عنوان ناظر معماری پروژه با دقت و وسواس بیشتری به طرح بنگرند. این وسواس در قالب چهار نوع نگرش مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت.
شکل -2 نمای کلی مجموعه از شرق به غرب و دورنمای دریاچه ایجاد شده پشت سد
نگاه اول: اتاق فکر
پروژه های عمرانی زیادی درمقیاسهای فرامنطقه ای اجرا شده اند که موجب تخریب منابع خرد منطقه ای شده و زمینه کوچ تعدادی از ساکنان را فراهم آورده اند. صرف مقداری هزینه مقطعی، برای خرید زمینها و جبران خسارات احتمالی صورت کلی مساله را پاک نموده و منطقه را ازبالقوه به بالفعل طرح عمرانی تبدیل نموده است.
آنچه دراین پروژه ها مورد توجه قرار نمی گیرد عدم توجه به قابلیت های جنبی طرح و استفاده حداکثری از منابع موجود و یا منابعی که پس ازاجرای طرح شکل می گیرد، می باشد. برای مثال ایجاد یک کارخانه عظیم هم می تواند باعث تخریب بخشهایی ازاراضی کشاورزی شود، هم زمینه اشتغال مردم منطقه در ارائه خدمات به کارگران و کارکنان طرح مذکور باشد. خارج نمودن ساکنان می تواند وقوع این مهم رابه تاخیر اندازد و یا حتی هزینه دار نماید.
تفکری که در پشت طرح اسکان مجدد روستاهای مستغرق سد خداآفرین بوده، ایده ای بلند مدت با استفاده ازامکانات منطقه جهت شکل گیری یک واحد سکونتگاهی بزرگ در موقعیت استراتژیک اقتصادی و سیاسی درعین پیروی از سیاست کلی کشور مبنی بر حفظ روستاها و امکان مهاجرت عکس که نگارندگان به عینه شاهد مثالهایی از آن بوده اند.
ارس از بیش از یکصد سال قبل- قرن 19م- مرزشناخته شده ای بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی بوده است. بعدازفروپاشی شوروی و اختلافات بین جمهوری های تازه به استقلال رسیده آن، اتفاقات و تحرکات نظامی در منطقه قره داغ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان اتفاق افتاد که آنسوی مرز رود ارس را حائز اهمیت ساخت.
اقدامات نظامی و امکان حضوربیگانگان در یک قدمی کشور ایران، می طلبد که درحاشیه مرزی ارس امنیت وآرامش برقرار شود. یکی از بهترین جنبه های امنیت روانی برای مردم درهردو سوی مرز، حضور زندگی به روال معمول است. همانطورکه درشرح ابعاد پروژه ذکرخواهد شد، نیل به این هدف قابل دسترس می نماید.
