بخشی از مقاله
تاثیر پدیده حاشیه نشینی بر افزایش میزان بزهکاری - نمونه موردی کوی محتشم گرگان -
چکیده
حاشیه نشینی یکی از معضلات کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه است. که یکی از پیامدهای صنعتی شدن و رشد شهرها در کشورهای مختلف می باشد .این پدیده به نوبه خود بستر مناسبی برای ایجاد جرایم اجتماعی و بزهکاری می باشد. هدف تحقیق حاضر بررسی پدیده حاشیه نشینی با میزان افزایش بزهکاری در شهر گرگان بوده است . فرضیه اصلی تحقیق این است که بین وضعیت بد اقتصادی و معیشتی حاشیه نشینان و ارتکاب جرایم اجتماعی آنها رابطه وجود دارد.
روش تحقیق از نوع پیمایشی بوده است . نمونه ای به حجم 184 نفر از ساکنان منطقه حاشیه نشین کوی محتشم گرگان انتخاب و با آنها به صورت حضوری مصاحبه شد و پرسشنامه ای تهیه و توزیع گردید . طبق یافته های تحقیق بین بیکاری و افرادی که مشاغل آزاد دارند با درآمد پایین ، ارتکاب به جرایم اجتماعی بیشتر است . افراد به دلیل داشتن مشکلات اقتصادی و کمبود درآمد تمایل زیادی به ارتکاب رفتارهای مجرمانه پیدا می کنند .
واژه های کلیدی:
حاشیه نشینی ، بزهکاری ، فقر، بیکاری ، شهر گرگان
مقدمه
رشد جمعیت و افزایش بی رویه مهاجرت به شهرها باعث به وجود آمدن مشکلات و معضلات فراوانی شده است . همچنین گسترش سریع شهرها در سراسر جهان ، رشد سریع سکونتگاههای غیر رسمی را به همراه داشته است که اغلب به عنوان حاشیه یا زاغه شناخته شده است . در ایران پیش از آغاز دهه چهل شهر نشینی رشد کندی داشت و در آستانه دهه چهل حدود 33 درصد از جمعیت کشور در شهر ها زندگی می کردند . با اجرای طرح اصلاحات ارضی در آن دهه و افزایش در آمدهای نفتی در دهه پنجاه ، رشد شهر نشینی شتاب بیشتری گرفت و این رشد چنان سرعت یافت که در سال 1357 جمعیت شهر نشین کشور به 64 درصد رسید و در وضعیت فعلی مطمئنا این نسبت به سود شهر نشینی افزایش یافته است . و چون قشر عظیمی از این حاشیه نشینان مهاجرین از روستاها یا شهر های کوچک هستند مشکل فرا روی آنها این است که کجا سکونت گزینند؟
آنها در پی تهیه زمین جهت احداث مسکن ، به لحاظ ارزانی حاشیه و اطراف شهر به این مناطق روی می آورند و مناطقی را تشکیل می دهند که رفته رفته خود این مناطق خود تبدیل به شهری می شود با حاشیه های مملو از سکونتگاههای غیر رسمی ، شکل گیری این سکونتگاه ها در کشورهای مختلف تابع شرایط خاص آن کشور است ، شرایط اقتصادی ، اجتماعی و حتی سیاسی کشورها در چگونگی شکل گیری این سکونتگاهها نقش دارد . موضوع حاشیه نشینی یکی از معضلات شهری است که از حیث بستر قرار گرفتن برای ارتکاب جرایم مورد توجه کارشناسان حقوقی و قضایی و جرم شناسان بوده است.
حاشیه نشینی یکی از عوارض مهاجرت های داخلی از روستا به شهر در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران است که پیوسته توجه برنامه ریزان اجتماعی و شهری را به خود جلب کرده است . این پدیده در واقع در پی حرکت این جوامع از سنتی به مدرن و تعارض های مربوط به این فرایند همچنان به تشکیل و بقای خود ادامه می دهد و منجر به بروز اشکال ترکیبی بی سامان ، متفاوت و ناهماهنگ با بافت سنتی نسبتا یکدست شهری می شود - پارسا پژوه ، 1381، - 162 حاشیه نشینی با جرم رابطه مستقیم و نزدیک دارد .
تنوع ، تجمل و اختلاف فاحش و گسترده طبقات اجتماعی ساکن شهرهای بزرگ و گرانی و سنگینی هزینه های جاری زندگی موجب می شود تا مهاجران غیر متخصص که درآمد آنان کفاف مخارجشان را نمی دهد ، به منظور برآوردن نیازهای خود دست به هر کاری - ولو - غیر قانونی بزنند . در چنین مناطقی به لحاظ از بین رفتن ارزشهای انسانی ، کجروی های اجتماعی سریعا رشد می کند و اعمالی چون دزدی ، اعتیاد ، قاچاق ، فحشا و نظایر آن گسترش می یابد - ستوده 1376، . - 77 علاوه بر اینها ، پیدایش زمینه های توسعه و فعالیت در سوء استفاده از مواد مخدر و نابسامانی های کانون خانواده در مناطق حاشیه نشین از نتایج شوم مهاجرت های شدید روستایی به شهرهاست .
شهر گرگان نیز با توجه به گسترشی که دارد با پدیده حاشیه نشینی همانند اغلب شهرها در بعضی از نقاط روبرو شده است که مقاله حاضر در رابطه با یکی از این محله ها به نام کوی محتشم می باشد این محله در قسمت غربی گرگان در مجاورت رودخانه توشن بنا گردیده . سطح زندگی مردم در این محله از لحاظ اقتصادی و فرهنگی با دیگر محلات بسیار متفاوت می باشد طی تحقیقات به عمل آمده و مصاحبه حضوری تقریبا 50 درصد از مردم در این محله از راه دریافت یارانه ها امرار معاش می کنند و عواملی چون ، فقر ، بیکاری ، بی سوادی ، نداشتن مسکن استاندارد ، قرار گرفتن در انزوای اجتماعی باعث به وجود آمدن ناهنجاری های اجتماعی ، بزهکاری و گسترش آسیب های شهری در این شهر شده است ،
به علاوه این منطقه حاشیه نشین باعث از بین بردن سیمای شهری و به هم ریختن توازن و تعادل شده است مطالعه حاضر در صدد پاسخ به این پرسش است که پدیده حاشیه نشینی چه رابطه ای با میزان افزایش بزهکاری دارد در ضمن بررسی ها نشان می دهد افزایش رطوبت توسط تراوش آب کانالها ، ورود آب توسط چاههای جذبی خانگی به جسم خاک ، نفوذ آب حاصل از شکسته شدن لوله های آب و فاضلاب ، نفوذ آب باران به دلیل از بین بردن پوشش گیاهی و سایر عوامل تشدید کننده ، عمده عوامل زمین لغزش های کوی محتشم هستند که می بایست از هر گونه ساخت و ساز در این محله به خصوص در ارتفاعات جلوگیری گردد و نسبت به شناسایی سریع و تخلیه منازلی که در درجه اهمیت بالایی از نظر خطر لغزش قرار دارند اقدام شود . قابل ذکر است این موضوع در شهرداری گرگان مورد بررسی و شهرداری جهت خرید و آماده سازی اراضی و جابجایی 250 واحد مسکونی در مناطق شیبدار کوی محتشم گرگان در حال پیگیری می باشد.
تحقیقات پیشین و مبانی نظری:
در مورد ارتباط حاشیه نشینی و جرم دو تبیین رایج و مسلط وجود دارد : یکی دیدگاهی که بر عوامل اجتماعی کلان تأکید می ورزد؛ و دیگری دیدگاهی که بر عوامل سطح فردی تأکید دارد . برخلاف دیدگاه فردی که معتقد است میزان جرایم محصول رفتارهای انحرافی تک تک افراد است، در دیدگاه های کلان بر نقش جامعه و ساختارهای اجتماعی تأکید می شود.
دیدگاه قشربندی اجتماعی، معتقد است که ارتکاب جرم با وضعیت اقتصادی جامعه ارتباط دارد . این دیدگاه گرچه سابقه طولانی دارد، اما دو نسخه فرعی آن بر تحقیقات مختلف درباره حاشیه نشینی و جرم تسلط داشتند . دیدگاه نخست که مدل محرومیت مطلق خوانده می شود، بر تأثیر جرم زای فقدان درآمد مکفی برای تأمین نیازهای معیشتی اولیه تأکید دارد و معتقد است که ارتکاب جرم یکی از منابع و شیو ه های اصلی کسب معاش برای ساکنان نواحی فقیرنشین است. علاوه بر این، مدل فقر مطلق تأکید می کند که تأثیرات استرس زا و غیرانسانی زندگی در شرایط نامساعد اقتصادی ، ناکامی هایی را ایجاد می کند که از طریق خشونت های جسمی و فیزیکی ابراز می شود.
آزمون این فرضیه در تحقیقات بعدی، نتایج مختلفی به دنبال داشته است . به عنوان مثال، تعدادی از تحقیقات ارتباط میزان بالای فقر را با وقوع جرایم خشن تأیید کرده اند تحقیقات دیگر، مدعی شدند که این ارتباط بستگی به ویژگی های ناحیه مورد بررسی و نوع ارتکاب جرم دارد و تحقیقات دیگری نیز ارتباط معناداری را میان فقر و ارتکاب جرم پیدا نکردند . - حکمت نیا، افشانی ، - 1388 نسخه دیگری از دیدگاه قشربندی اجتماعی، مدل محرومیت نسبی خوانده می شود که بیشتر بر ابعاد جرم شناختی نابرابری اقتصادی اجتماعی تأکید دارد تا بر فقر مطلق ، ایده
اساسی مورد تأکید در این دیدگاه، آن است که افراد موقعیت اقتصادی خود را در مقام مقایسه با دیگران ارزیابی می کنند و زمانی که افراد احساس کنند که دیگران منابع مطلوب بیشتری را در مقایسه با آنها در اختیار دارند، احساس محرومیت و تنفر و عصبانیت در آنها پیدا می شود .
این احساس محرومیت، به ویژه زمانی تشدید می گردد که افراد توزیع نابرابر منابع را ناعادلانه بدانند و خود را ناتوان از بهبود موقعیت اقتصادی اجتماعی شان، احساس کنند . نتایج چندین تحقیق، ارتباط مورد انتظار میان محرومیت نسبی و جرم را تأیید کرده اند. - حکمت نیا، افشانی ، - 1388 چندین نظریه معروف دیگر برای بررسی رابطه جرم و حاشیه نشینی مورد استفاده قرار گرفته اند . نخست نظریه فشار است که به بلوکه شدن فرصت های اقتصادی اجتماعی به عنوان عاملی در جرم و بزهکاری توجه می کند براساس این نظریه، زمانی که افراد نتوانند در کسب اهداف مورد نظرشان نظیر کسب درآمد، پیشرفت تحصیلی و جز آن موفق شوند، با فشارهایی مواجه می گردند .
در شرایط خاصی، برای واکنش به این فشارها، احتمال ارتکاب جرم افزایش می یابد .رابرت اگنیو، نسخه اصلاح شده ای از نظریه فشار را با عنوان نظریه عمومی فشار مطرح می کند . به نظر رابرت اگنیو، الف - شکست در رسیدن به اهداف ارزشمند مثبت؛ ب - فقدان انگیزه های ارزشمند مثبت ج - وجود انگیزه های منفی، از منابع عمده فشار به شمار می آیند.
الف - فشار ایجاد شده به خاطر عدم دستیابی به اهداف ارزشمند مثبت :
اگنیو استدلال می کند که عدم دستیابی به اهداف ارزشمند مثبت شامل پول، منزلت، احترام، استقلال و خودمختاری اولین نوع فشار است . هنگامی که در جامعه گسستگی بین آمال و آرزوها و واقعیات زندگی پدید آید، افراد به سمت اهداف جایگزین هدایت می شوند و دستیابی اهداف ارزشمند مثبت، از طریق کانالهای مشروع برای آنان دشوار می گردد .
ب - فشار در نتیجه حذف انگیزه های ارزشمند مثبت از افراد :
رفع انگیزه های مثبت نیز می تواند سبب فشار شود . به عنوان مثال، شکست در عشق، نقل مکان به محل یا مدرسه جدید و طلاق یا جدایی والدین می توانند موجب فشار باشند زمانی که فرد سعی می کند تا از فقدان انگیزه مثبت ممانعت کند و آنچه را که از دست رفته است بازیابد، جایگزینی برای آن پیدا کند و یا از کسانی که مسئول از دست دادن آن بودند انتقام بگیرد، حذف یا فقدان انگیز ه های مثبت ممکن است منجر به بزهکاری شود.
ج - فشار در نتیجه وجود انگیزه های منفی : فشار با حضور محرک های منفی یا مضر نیز می تواند ایجاد شود، مانند ترغیب به تعاملات اجتماعی همچون کودک آزاری، قربانی تبهکاری شدن، تنبیه بدنی، زد و خورد خانوادگی و همسالان، شکست تحصیلی و حوادث تنش زای زندگی، اعم از تهدیدهای زبانی تا آلودگی هوا
روش تحقیق :
هدف مقاله حاضر، بررسی رابطه حاشیه نشینی با ارتکاب جرایم اجتماعی در شهر گرگان است . این مقاله به منظور پاسخگوی به اینکه پدیده حاشیه نشینی چه ارتباطی با بزهکاری دارد ؟ یا اینکه چه ارتباطی بین درآمد خانواده حاشیه نشین ، میزان تحصیلات ، بیکاری و مهاجرت با جرایم اجتماعی و بزهکاری دارد تدوین شده است .
در تحقیق حاضر از روش پیمایش یا مصاحبه شخصی استفاده شده است ، درضمن برای تدوین چارچوب نظری تحقیق و مروری بر تحقیقات پیشین از روش کتابخانه ای - اسنادی - نیز بهره گرفته شده است . این مطالعه به لحاظ هدف کاربردی است ، به لحاظ معیار زمان مقطعی است و به لحاظ معیار ژرفایی پهنا نگر است . ابزار جمع آوری داده ها پرسشنامه بوده است . داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند . جامعه آماری این پژوهش در حاشیه نشین بودن مشترک است و در بر گیرنده خانواده هایی در محله کوی محتشم گرگان است .
یافته های تحقیق :
56/5 درصد پاسخگویان این تحقیق را مردان و 43/5 درصد آنان را زنان تشکیل داده اند ، 21/7 درصد آنان بی سواد 34/8 درصد آنان دارای تحصیلات ابتدایی 34/8 دارای تحصیلات راهنمایی و دبیرستان و تنها 8/7 درصد آنان تحصیلات دیپلم و یا بالاتر را دارند . پدران 73/9 درصد این افراد بی سواد و 8/7 درصد دارای تحصیلات ابتدایی و 8/7 درصد تحصیلات راهنمایی و دبیرستان و به همین میزان تحصیلات دیپلم و بالاتر داشته اند . همچنین 78/3 درصد پاسخگویان دارای مادرانی بی سواد هستند . 13 درصد مادران در مقطع ابتدایی 4/3 درصد مادران دارای تحصیلات راهنمایی و متوسطه و بقیه آنها دارای تحصیلات دیپلم و بالاتر می باشند .
محل تولد 17/4 درصد از افراد مورد پرسش شهر گرگان 21/6 درصد آنها روستاهای اطراف گرگان ، 4/3 از استان گلستان و 52/2 درصد خارج از استان می باشد . تعداد اعضای خانواده 13 درصد از آنان کمتر از 4 نفر ، 65/2 درصد بین 4 تا 6 نفر 17/4 درصد 7 تا 9 نفر و 4/4 درصد بیش از 9 نفر می باشد .
طبق تحقیقات پیشین بیشترین بزهکاری ناشی از کثرت جمعیت داخلی منزل می باشد همچنین کثرت جمعیت در محلاتی که از خانواده های محقر و ناسالم تشکیل شده میزان بزهکاری را افزایش می دهد . مساحت تقریبی خانه 9/1 درصد آنان زیر 40 متر مربع ، 40/9 درصد 40 تا 60 متر مربع ، 22/7 درصد 60 تا 80 متر مربع و 9/1 درصد ، 80 تا 100 متر مربع ، 18/2 درصد 100 متر به بالا می باشد . با در نظر گرفتن مساحت کم منازل موجود در مناطق حاشیه نشینی به تراکم بیش از حد جمعیت در این مناطق پی خواهیم برد .
مالکیت 26/1 درصد از منازل به صورت ملکی و 73/9 درصد به صورت استیجاری می باشد . 74 درصد پاسخ دهندگان به صورت اختصاصی و 26 درصد آنان به صورت اشتراکی در یک منزل زندگی می کنند . میزان درآمد خانواده 30/4 درصد از پاسخ دهندگان در آمدی کمتر از 200 هزار تومان در ماه ، 56/5 درصد 200 تا 400 هزار تومان 23/1 درصد بالای 400 هزار تومان در آمد دارند . شغل 34/8 درصد آنان کارگر ، 4/2 درصد کارمند ، 39/1 درصد شغل آزاد ، 4/4 درصد خود اشتغال و 17/5 درصد بیکار می باشند . دلیل مهاجرت و حاشیه نشینی 40 درصد گران بودن خانه در محل قبلی زندگی 37/4 درصد عدم وجود کار در محل سکونت قبلی ، 9/6 درصد خشکسالی و عدم امکان زراعت در محل زندگی قبلی و 13 درصد به دلیل نزدیکی به دوستان و اقوام بوده است.
71/4 درصد از این افراد در خانواده خود دارای فرد یا افراد معتاد بوده اند و در حدود 95/5 درصد در محیط زندگی خود فروش مواد مخدر و مشروبات الکلی را مشاهده کرده اند ، 81 درصد از پاسخ دهندگان اذیت و آزار ارازل و اوباش را درمحله خود مشاهده نموده اند ، 78/3 درصد از پاسخ دهندگان از وضعیت بهداشت محل سکونت خود احساس نارضایتی داشتند ، 68/2 درصد از پاسخ دهندگان مزاحمت برای نوامیس مردم را دیده اند ، 24/3 درصد از پاسخ دهندگان سابقه محکومیت در اعضای خانواده خود داشته اند ، 18/2 درصد دارای سابقه محکومیت شخصی هستند . 77/2 درصد از پاسخ دهندگان در اعضای خانواده و اقوام نزدیک خود سابقه طلاق را داشته اند ،
95 درصد از پاسخ دهندگان تحت حمایت هیچ سازمان یا نهاد غیر دولتی - - NGO نیستند ، 89 درصد از پاسخ دهندگان از رسیدگی مسئولین به وضعیت خود و محل زندگی خود راضی نیستند و 96 درصد از پاسخ دهندگان معتقدند که به هیچگونه مراکز فرهنگی ، ورزشی و تفریحی برای گذران اوقات فراغت خود و فرزندانشان دسترسی ندارند .
در بین افرادی که مرتکب جرم شده اند ، 12/5 درصد در محله تولد خودشان سکونت داشته اند و 37/5 درصد از روستاهای اطراف ، 50 درصد از خارج از استان مهاجرت داشته اند که بیانگر این موضوع می باشد که ارتکاب جرم در افرادی که مهاجرت کرده اند بیشتر می باشد.
