بخشی از مقاله
چکیده
هدف از مقاله حاضر بیان جایگاه وضرورت روش تحقیق در رشته معماری می باشد. امروزه به دلیل تحولات ایجاد شده در آموزش معماری و گسترش علوم مرتبط با معماری و همچنین نیاز طراحی به مبانی برگرفته از تحقیق روش مند جایگاه این مهم یعنی آموزش روش تحقیق به دانشجویان این رشته یکی از الزامات انکار ناپذیر این علم می باشد.با توجه به این که در نظام های آموزشی یکی از راه های رسیدن به نتایج مطلوب و اصولی در پژوهش ها درس روش تحقیق می باشد،و از آنجاییکه محدودیت فرصت آموزش در 2 واحد درسی و سپردن آن اغلب به گروه عمومی، اعمال روشهای سنتی و سلیقه در آموزش روش تحقیق، نبود حمایت از استادان در روز آمد کردن آموزشها وعدم تفکیک میان افراد علاقه مند و مستعد پژوهش و دیگران، از دیگر مشکلات رشته معماری به شمار می آید که این مقاله ضمن بیان مشکلات این حیطه به ارائه راهکارهایی در این زمینه پرداخته است.
-1 مقدمه
لازم به ذکر است که در هر زمان و متناسب با ضرورتهای موجود، روشهای شناخت علمی گوناگونی در عرصه های مختلف علمی ظهور کرده اند که در زمان خود، ذهن جستجوگر انسان را تسکین داده اند، اما با گذشت زمان و مطرح شدن نیازهای جدید و ناکارایی روش های پیشین در مقام پاسخگویی به آنها، به ناچار ذهن انسان در پی یافتن روشهای کارآمدتر برای دستیابی به شناخت دقیقتر، راهها و روشهای گذشته را مورد نقد، ارزیابی و بازبینی مجدد قرار می دهد .بررسی پیشرفتهای علمی کشورها حاکی از آن است که تحقیق در تولید و اشاعه علوم نقش مؤثری دارد و کشورهایی که تحقیقات اصیل و مستقلی ندارند، از توسعه و رشد درونزا برخودار نیستند.
بنابراین نقش تحقیقات علمی به منزله سازوکار مؤثر و تعیین کننده در توسعه ملی، امری بسیار مهم و حیاتی است و در ابعاد مختلف آن - تحقیقات بنیادی، کاربردی و توسعه ای - بر سایر متغیرهای اقتصادی اجتماعی از جمله فقر، بیکاری و درآمد سرانه ملی تأثیرگذار بوده و باعث بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی می شود .بنابراین گسترش تحقیقات میتواند زمینه ساز توسعه موزون شده و به واسطه آن تمامی جنبه های حیات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی جامعه را تحت تأثیر قرار دهد . به علاوه بهبود شاخصهای اقتصادی اجتماعی به معنای تأمین نیازهای اساسی جامعه، احساس اعتماد به نفس، رفاه اجتماعی و اقتصادی و گسترش، توسعه و بهبود شاخصهای اجتماعی نظیر آموزش، بهداشت، مسکن، تأمین و امنیت اجتماعی و... منجر می شود .
در نتیجه یکی از ابزارهای توسعه، پی ریزی ساختارها و نهادهای علمی و پژوهشی است، به گونه ای که بدون ابزار تحقیق و روش تحقیق کاربردی تلاش برای دستیابی به شاخصهای توسعه سرابی بیش نیست. رسیدن به توسعه نیازمند تحقیقات در سطوح گسترده و عملی کردن آن در امور اجرایی است. تقویت فرهنگ پژوهش و به کارگیری یافته های حاصل از پژوهش از نکات بسیار مهم برای رسیدن به توسعه است. بدیهی است با تحلیل و تبیین صحیح مشکلات، آسیبها و مسائل علمی کشور، ضمن راه گشودن به سمت برنامه ریزی، سیاست گذاری و مدیریت بهتر فرایندها و فعالیتهای توسعه ای در این زمینه بسترهای لازم را فراهم خواهد کرد. هدف اصلی پارادایم تحقیق، درک حیات اجتماعی و معنایی است که افراد به زندگی روزمره خود می دهند .
[1] در زمینه ی تدوین استراتژی تحقیق بر این باور است که تحقیق را باید بر مبنای دو معیار مورد ارزیابی و قضاوت قرار داد. نخستین معیار، شایستگی اطلاعاتی است. آیا طرح تحقیق می تواند این احتمال را که پژوهشگر بتواند به پرسش های مطرح شده به شیوه ای عمیق و معقول پاسخ دهد، به حداکثر برساند؟ آیا استراتژی مورد نظر مسیر کسب اطلاعات را به شیوه ای مشخص روشن می کند؟ دومین شاخص، کارایی است.
آیا در اجرای این استراتژی می توان با توجه به زمان، دسترسی به اطلاعات و هزینه های مربوطه، داده ها را به شیوه ای مناسب جمع آوری کرد [2]در زمینه ی قضاوت درباره ی استراتژی تحقیق، شاخص مهم دیگری به نام » رعایت اصول اخلاقی « را اضافه می کنیم. آیا استراتژی مورد نظر وارد حریم شخصی کسانی که روی آنها تحقیق می شود، خواهد شد و آیا حریم زندگی روزمره و دنیای خاص آنها را رعایت می کند؟ آیا کسانی که در این تحقیق مشارکت می کنند - افراد مورد تحقیق - خود را در معرض نوعی خطر قرار می دهند؟ آیا این تحقیق به گونه ای حقوق بشر را نقض می کند؟ [3]مقاله حاضر به بیان جایگاه وضرورت روش تحقیق در رشته معماری می پردازد که در انتها راهکارهایی را جهت بهبود این مرحله از پژوهش که بسیار مهم و اساسی است بیان می کند.
-2 مبانی نظری تحقیق:
-1-2 تحقیق
درباره »تحقیق« سه نگاه وجود دارد: در نگاه اول، تحقیق، جریانی از »جهل« به »علم« است. در این تعریف، جهل یعنی عدم انکشاف از واقع، و علم یعنی انکشاف از واقع. [4]طبق این تعریف، اولاً تحقیق، متصف به صدق - انکشاف از واقع - و کذب - عدم انکشاف از واقع - میشود[5] و نه حق و باطل. حق و باطل صرفاً در کاربردِ تحقیقِ انجام شده طرح میشود نه در متن خود تحقیق. خود تحقیق حق و باطل ندارد.
ثانیاً، در این نگاه، تحقیق میتواند رشد کمی داشته باشد اما رشد کیفی نمی پذیرد؛ زیرا علم و جهل از مقولههای تدریجی و نسبی نیستند و صدق و کذب، نسبیت بر نمیدارد. پس در این نگاه، نمیتوان تکامل در یک تحقیق را تصور کرد؛ زیرا تحقیق، کشف از واقع است که تغییر نمیکند. ثالثاً، در این تلقی از تحقیق، اختیار و اراده انسان در مکانیزم فهم، نقشی ندارد و فقط در انتخاب موضوع علم حضور دارد [6].
در نگاه دوم: تحقیق »جریانی است برای تنظیم پدیدهها و قرار دادن آنها در حوزه میل و اراده انسان[7].« هم چنین تحقیق را »تلاشی منظم و سازمان یافته برای بررسی مسئله ای خاص که به یک راه حل نیاز دارد« توصیف کرده اند. [8] بر همین اساس است که امروزه تحقیق، به منزله استخوان بندی برنامه های توسعه جوامع بشری به شمار می رود. [9] این نگاه به » تحقیق« برخلاف نگاه نخست، تلقی ابزارانگارانه به علم و تحقیق دارد نه نگاهی حقیقتنما. [10] هم چنین این نگاه میتواند رشد کیفی در تحقیق را بپذیرد و آن را مدام در حال اصلاح و تکمیل ببیند.
البته باید توجه کرد که این نگاه به تحقیق با اصالت دادن به قوانین مادی و محوریت دادن به اراده انسان در تسخیر طبیعت، به مقوله »حقانیت و بطلان« پشت کرده است. به همین دلیل است که این نگاه به تولید اطلاعات کاربردی به محور انسان محوری و دنیاپرستی منتهی میشود و نمیتواند تحقیقات را در جهت اراده خالق جهان و ربوبیت و شریعت او راهبری کند[11] نگاه سوم، تحقیق را وسیله عبور از اعتقاد تا عمل از طریق تولید اطلاعات متناسب می داند.
در این نگاه، تحقیق موجب تولید مفاهیمی میشود که اعتقادات و ارزشها را به صحنه عمل میکشاند و عینیت را مبتنی بر اعتقادات شکل میدهد. از این رو، اولاً، تحقیق، مفهومی جهتدار است که از جهتِ«»حاکم بر اعتقاداتِ انسان، تأثیر میپذیرد. ثانیاً، تحقیق، مقولهای نسبی است که قابلیت درجهبندی دارد. ثالثاً، تحقیق، مقولهای ناظر به عمل و کاربرد است و به تنظیم پدیدهها میپردازد اما با این ویژگی که آنها را در جهت الهی یا مادی که این امر در بخش »اعتقاد« مشخص میشود سامان بخشیده و توسعه میدهد.
-2-2 مفهوم »روش«
مفهوم دیگری که پیش از تعریف »روش تحقیق« باید توضیح داده شود مفهوم »روش« است. از یک نگاه، روش یعنی »مجموعه مرحله به مرحله انجامِ یک فعالیت، که سبب ایجاد اثری میشود. روش یک خط مشیء معقول و منظم برای رسیدن به یک هدف معین است.« در یک تعبیر دیگر، »روش را مجموعه شیوهها و تدابیری دانستهاند که برای شناخت حقیقت و برکناری از لغزش به کار برده میشود.« از این دیدگاه روش، دارای ویژگیهای خاصی چون »انتظام « ، »عقلانی بودن« ، »برخورداری از روح علمی « و »واقعیتگرایی« است. لذا روش، نه تنها کم اهمیت تر از محتوای تحقیق نیست بلکه در آن تأثیر مستقیم می-گذارد. [12] با توجه به آن چه گفته شد از یک منظر، روش تحقیق، روش تفکری است که انطباق با واقعیت را حاصل کند.
از منظر دیگر، »روش تحقیق مجموعه ای از قواعد، ابزار و راه های معتبر - قابل اطمینان - و نظام یافته برای بررسی واقعیت ها، کشف مجهولات و دستیابی به راه حل مشکلات است[13].« روش، منطق چگونگی تولید، دستهبندی و ردهبندی اطلاعات است، به نحوی که اگر اطلاعاتی تحویل آن داده شود استنتاجی نوین را به دست خواهد داد. به گمان ما، روش، ابزار هم آهنگسازی و تولید اطلاعات در جهت خاصی است. کار روش را میتوان »ایجاد نسبت« نیز گفت. [14] علامه حسینی - ره - می گوید: گاهی »روش« جهت دست یابی به یک قانون یا معادله یا ابزاری برای بهروری از طبیعت به کار برده می شود و گاهی نیز در معنایی عام تر، کار اصلی روش یا همان منطق و متد هم آهنگ سازی است.
پس اگر دامنه و گستره تنوع این هم آهنگ سازی به گونه ای باشد که بتواند کلیه رفتارهای جامعه اعم از توصیف های نظری محض تا توصیف های کاربردی محض را در همه سطوح برعهده گیرد، آن گاه می توان توقع داشت که محصول آن »بهنجاری« جامعه در تمام سطوح ارتباط باشد. به بیان دیگر، اگر موضوع روش، ایجاد ابزار هم آهنگ سازی باشد، محصول یا هدف آن، بهنجاری اجتماعی در جریان توسعه می باشد.« حال با توجه به تعریف دو واژه »تحقیق« و »روش« به اشاره میتوان روش تحقیق مورد نظر خود را »ابزار تولید و هم-آهنگسازی خاص اطلاعات در فاصله اعتقاد تا عمل« نامید، اما برای این که تعریف روش تحقیق به صورت دقیق تری مطرح شود در بحث اصلی خود آن را از زوایای مختلف مورد بررسی قرار میدهیم .
-3-2 مفهوم روش تحقیق
روش تحقیق مقولهای چندبعدی است که آن را از زوایای مختلفی میتوان توضیح داد؛ به گونهای که نه تنها این توضیحات گوناگون با هم دیگر ناسازگار نباشند بلکه همافزایی داشته و اطلاعات کاملتری در اختیار قرار دهند .
