بخشی از مقاله
چکیده :
پژوهش حاضر به هدف بررسی نقش وتاثیر " حرمت اذلال نفس " در فرایند تربیت و واکاوی پیامدهای آن با رویکرد فقهی – تربیتی نگاشته شده است . مطالعات نشان میدهد با وجود جایگاه ویژه ی قواعد فقهی در تفریع و تطبیق احکام ؛ هنوز قواعدی هستند که استخراج و اصطیاد نشده و یا در میان فقها به عنوان یک قاعده ی فقهی شهرت نیافته اند . یکی از این موارد "حرمت ﺇذﻻل نفس " است . ذلیل کردن خود ، حالتی نفسانی و روحی است که در ساحت فردی و اجتماعی زمینه ساز بسیاری از رذایل اخلاقی ورفتارهای ناشایست اجتماعی است. .بر اساس این حکم ، هرکاری که سبب ذلیل کردن نفس انسان گردد حرام است ؛حکمی که در منابع فقهی، مصادیق متعددی برای آن از جمله پوشیدن لباس شهرت ، تشبه به جنس مخالف ، پرداختن به امور مالایطاق ، تکدی گریومانند آن بیان شده است .
نظر به اهمیت این موضوع و نقش آن در فرآیند تعلیم وتربیت ؛ پژوهش حاضر به روشاسنادی – کتابخانه ای وبصوررت توصیفی - تحلیلی انجام گرفته است . سوالات اصلی پژوهش بر این محوراست که : آیا از ادله و مستندات ناظر بر " حرمت اذلال نفس " میتوان حکم به یک قاعده فقهی نمود؟ و در فرض دلیل یا قاعده بودن بحث فوق الذکر، این امر چه پیامدهایی در ساحتهای تربیت فردی و اجتماعی خواهد داشت ؟ وکارکردهای تربیتی آن چیست؟یافته های پژوهش نشان می دهد که گزاره های دینی در این موضوع ، شمول وکلیت لازم برای تطبیق را داشته ومیتواند تحت عنوان قاعده فقهی در حوزه فقه فردی و حاکمیتی مطرح شود ؛ همچنین توجه به این قاعده به عنوان یک اصل تربیتی پیشگیرانه دردو بعد فردی و اجتماعی ، سببِ تاثیراتی از جمله : سازواری متربیان با فطرت انسانی ، خود اجتنابی در برابر رذایل اخلاقی و نهادینه شدن روح آزادگی در متربیان و حفظ عزت اجتماعی و اقتدار ملی است .
واژگان کلیدی :إذلال نفس ، قاعده فقهی ، تربیتپیشگیرانه ، بُعد فردی واجتماعی
-1بیان مساله :
یکی از رسالتهای تعلیم و تربیت اسلامی ، در مسیر بسترسازی برای شکوفائی استعدادها درجهت مطلوب ، پیشگیری فعالانه از شکل گرفتن افکار ، نگرش ها ورفتارهایی است که مغایر با فطرت وطبیعت آدمی است .با این رویکرد وجه غالب تربیت باید معطوف به سلب و نفی واجتناب از اقداماتی باشد که انسان را از مسیر فطری خود خارج می سازد . در این راستا توجه به برخی احکام و قواعد فقهی مکتب اهل بیت می تواند راهگشای نظام تعلیم وتربیت باشد . إذلال نفس از جمله مواردی است که مضمون آیات و روایات دلالت بر حرمت آن داشته و در منابع فقهی به مصادیق متعددآن اشاره شده است . ذلیل کردن خود ، حالتی نفسانی و روحی است که در ساحت فردی و اجتماعی زمینه ساز بسیاری از رذایل اخلاقی ورفتارهای ناشایست اجتماعی است . انسان بریده از جامعه نیست وباید با دیگران در تعامل باشد اما در این ارتباط ودر رفع خواسته ها ، هرگز نباید خود را ذلیل وحقیر کند ونیاز خویش را با شکستن عزت خود تامین نماید .
در فرهنگ دینی هیچ مومنی نباید خود را خوار سازد گرچه دنیایش تامین شود چنانچه پیامبر اکر م - ص - فرمود : لایحل ّ لمومن أن یذلّ نفسه . روانیست که مومن خود را ذلیل کند آموزه های اسلامی نشان میدهد ککه ذلت پذیری از منفورترین مفاهیم در مکتب تربیتی اسلام است .به گونه ای که اسلام از همان آغاز مسلمانان را از آن برحذر داشته و بر آنان جز عزت و شکوه روا نمی شمردند چنانچه آیه شریفه می فرماید : ولا تهنوا و لا تحزنوا وانتم الاعلون ان کنتم مومنین . سستی نکنید واندوهگین نباشید شما برتر هستید اگر ایمان داشته باشید - آل عمران . - 139پژوهش حاضر در پی آن است که بااملیت برمستندات قرآنی و روایی ِحرمت إ ذلال نفس ، ظرفیت و شمولیت این حکم فقهی را به عنوان یک قاعده فقهی مو رد بررسی قرا داده ، سپس پیامدها وکارکردهای تربیتی التزام به آن را درنظام تربیت اسلامی تبیین نماید .
-2روش پژوهش :
پژوهش حاضر به روش اسنادی – کتابخانه ای وبصوررت توصیفی - تحلیلی انجام گرفته است. د راین راستا ابتدا به مفهوم شناسی واژه ذلت و إذلال نفس د رلغت به همراه مفاهیم مترادف و متضاد آن پرداخته شده است . سپس به هدف تبیین بیشتر استعمالات آن در قرآن کریم وروایات اهل بیت ومدلولات آن مورد واکاوی قرار گرفت تا درکنار بررسی آراء ومنابع فقهی مستندات لازم جهت قاعده سازی فراهم آید. در این پژوهش از شیوه تشکیل خانواده حدیث به منظور درک بهتر مفاهیم احادیث بهره گرفته شد ؛ تا احادیث مشابه ، هم مضمون و ناظر به یک موضوع محوری یا ناظر به یکدیگر در کنار هم قرارگرفته و مقصود ومعنای کلی احادیث استخراج گردد . در انتها ازمجموع یافته ها به روش استنتاج جایگاه این قاعده فقهی در نظام تعلیم و تربیت اسلامی و کارکردهای تربیتی آن احصاء گردید .
-3مفهوم شناسی ذلت وإذلال نفس :
-3-1ذلت در لغت :
ذلت از ریشه ذلّ یذلّ ودر لغت به معنای ضعف وخواری و زبونی است . - المصطفوی ، 1368ش ، ج3،ص 324و ابن منظور ،1414ق ،ج 11 ص - 256این واژه د رمقابل عزّت و به معنی شرافت انسان است .از مشتقات پرکاربرد این ماده واژه إذلال است که تحمیل انسان برامر مکروه را گویند - همان - برخی لغویین آن را به مفهوم تحقیرکردن و کوچک شمردن آورده اند - ابن اثیر ،1367ش ، ج 2 ص - 103 چنانچه در برخی از لغتنامهها نیز در تفسیر واژه تحقیر، از لفظ ذلیل استفاده شده است - فراهیدی ، 1409 ، ج 3 ، ص . - 43 برخی آن را به مفهوم اهانت و توهین دانسته اند - زمخشری ، 1417ق، ج1 ص - 389 با این تفاوت که د رإذلال شخصی که خود را ا زدیگران بالاتر می داند امر به اطاعت و زورگویی به فرد پایین می کند اما واژه اهانت در مقابل کرامت به کار می رود و فرد به هم رتبه خودنیز می تواند اهانت کند - عسکری ، 1400ق،ص - 246 به عبارت دیگر شخص توهین کننده در صدد بالابردن جایگاه خود و یا کوچک شمردن طرف مقابل نیست .
2-3ذلّت- در قرآن کریم :
ذلت در قرآن کریم غالبا در برابر عزت استعمال شده است به عنوان مثال در آیه 26 سوره آل عمران می فرماید :
