بخشی از مقاله
چکیده:
یکی از مهمترین ویژگی های متون منثور عرفانی استفاده از آیات قرآنی و در کنار آن احادیث است. فیه ما فیه نیز به عنوان یکی از آثار عرفانی قرن هفتم از این اصل دور نبوده است و مولانا در جای جای این اثر از احادیث استفاده کرده است. استفاده های مولانا از احادیث در فیه ما فیه را می توان در سه حوزه کلی: اقتباس, تفسیر و تاویل طبقه بندی کرد. اقتباس از احادیث در فیه ما فیه دارای انواع و روش های مختلف است و در مواضع مختلف در جهت تایید , تاکید و گاه تتمیم جمله فارسی به کار برده می شوند. تفسیر های وی نیز بیشتر جنبه عرفانی دارند و بر اساس مبانی تصوف هستند . اما مهمترین ویژگی استفاده مولانا از احادیث تاویل آنهاست . وی در این روش به معانی پنهانی احادیث تاکید دارد و استناد بر معانی ظاهری آنها را بسنده نمی داند. بر این اساس بررسی شیوه ها و روش های استفاده مولانا در فیه ما فیه که - با وجود تحقیقات گسترده ای که در آثار مولانا انجام گرفته - همچنان مغفول مانده است مورد توجه این مقاله است.
کلیدواژهها : احادیث, فیه ما فیه, اقتباس, تفسیر,تاویل
مقدمه:
نهضت تالیف و کتابت در میان صوفیان از قرن سوم هجری و به همت بزرگانی چون ابوسعید ابوالخیر و جنید و حارث محاسبی آغاز شد. و از همان ابتدای امر این آثار همواره تحت تاثیر قرآن و حدیث بودند. به صورتی که غالب این آثار مملو از آیات قرآنی و احادیث پیامبر اسلام و امام شیعه و بزرگان تصوف بوده است . گسترش تصوف از قرن های چهام و پنجم و ظهور چهره هایی چون سنایی و عین القضات همدانی باعث حضور و تاثیر هر چه بیشتر قرآن و حدیث در ادبیات فارسی شد. احادیث در کنار قرآن از سرچشمه های جوشان اندیشه در ادبیات عرفانی است و ادبیات فارسی تاثیر پذیری غیر قابل انکار و شگفت انگیزی ار احادیث نبوی و امامان شیعه - به تبع قرآن کریم - داشته است.
از آنجاییکه شاعران و نویسندگان مسلمان اندیشه ها و اعتقادات خود را در آثار خود منعکس می کنند از این رو نویسندگان متون عرفانی نیز با توسل به احادیث , مسائل اعتقادی خود را به این طریق نشر می دهند .در اکثر موارد استفاده از آیات و احادیث به نوعی تلقین حکمت و پند و تعلیم است. چرا که کاربرد این روش در عین ایجاز ,گویای پیامهای دینی و اعتقادی نویسنده است.مولانا یکی از بزرگترین شاعران و نویسندگان فارسی زبان و یکی از درخشانترین چهره های ادبی جهان است که با خلق آثار ارزشمند خود بزرگترین اندیشه های بشری را مطرح کرده است . فیه ما فیه یکی از آثار منثور مولاناست که حاوی پیام های عالی معنوی و انسانی است . - -
فیه ما فیه در اکثر مواضع سخنانی است که در مجالس دوستانه از سوی افرادی که به دیدار مولانا می آمدند, یا محافلی که مولانا خود در آنها حاضر می شد, مطرح می شده است و مولانا در پاسخ یکی از حاضران یا چند تن از آنان در تفسیر آیه ای , یا شرح حدیثی یا توضیح بیتی مطلبی بیان کرده است. - - - سبحانی: ,1390 نه - در این اثر که از عمق و گستردگی تفکر و اندیشه مولانا حکایت دارد و از تسلط وی بر علوم قرآنی ناشی می شود می توان به حافظه بسیار قوی و ارتباط پیوسته وی با احادیث نبوی و احادیث شیعه پی برد . از مهمترین دلایل این امر - - استغراق در مباحث عشق الهی و اندیشه های مربوط به قرآن و احادیث و احوال اولیا و پیامبران است. - - - شریفی ولدانی: - 169 ,1381 و از دلایل دیگر چنین رویکردی به آیات و احادیث این است که - - اشتغال به وعظ در خاندان مولانا دارای سابقه بوده است ... و نیز سابقه تدوین و منبر گویی در خاندان مولانا و تاثیر آن را نمی توان نادیده گرفت - - - حیدری: - 155 ,1388
این عوامل باعث شده است که مولا جهت بیان اعتقادات خود و تعلیم مخاطب به ذکر احادیث بپردازد و در واقع - - فیه ما فیه کتابی است از نوع مجلس گویی هایصوفیانه - و مجلس گفتن به معنی وعظ گفتن است - و مجلس گویی نوعی از خطابه های منبری بوده است که با لطایف گویی های صوفیانه در هم آمیخته می شده است و این خود یکی از طرق تعلیمی متصوفه به شمار آمده است - - - زمانی: - 70 ,1388 در این کتاب احادیث در کنار آیات قرآن جا به جا و در مواضع مختلف درج شده است که مولانا در به کارگیری آنان از روش های گوناگون بهره می برد. خود مولانا نیز در فیه ما فیه به این موضوع اشاره می کند و در اهمیت استشهاد بر آیات و احادیث می گوید: - - بدان که هر بیتی و آیتی و حدیثی که به استشهادآرند همچون دو شاهد و دو گواهست واقف بر گواهی های مختلف . به هر مقامی گواهیی دهند مناسب آن مقام , چنان که دو گواه , گواه باشند بر وقف خانه و همچنین دو گواه گواهند بر بیع دکانی و همین دو گواه , گواهند بر نکاحی . در هر قضیه که حاضر شوند بر وفق آن گواهی دهند. صورت گواه همان باشد و معنی دیگر. - - - مولانا: - 47 :1387
پیشینه پژوهش:
درباره مولانا و آثار وی تاکنون تحقیقیات بسیاری انجام گرفته و تالیفات بسیاری منتشرگردیده است که از آن جمله می توان به - حیدری, غلامحسین, - 1388 - مولانا و قرآن و حدیث, همایش بین المللی اندیشه های مولانا جلال الدین محمد بلخی صص161-152 و سیدی, سید حسین - 1384 - مولوی و قرآن تفسیر یا تاویل, نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز سال,48 صص160-137 و نیز ابراهیمی, مهدی, - - 1382 ,تاویل قرآن در مثنوی,, نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز,سال,46صص 60-39 و همچنین جمشیدیان, همایون, , - 1385-1384 - دریای غرق در نهنگ, تاویل و کشف رمز های غزل- داستانی از مولوی , فصلنامه علمی-پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهراء - س - , سال پانزدهم و شانزدهم, شماره 56 و , 57 صص - 33-19 اشاره کرد.چنان که پیداست عمده تحقیقات انجام شده در آثار مولانا با تکیه بر مثنوی است و هیچ تحقیق جامع و مستقلی بر روی کاربرد احادیث در فیه ما فیه انجام نگرفته است. هر چند که مولانا - - به اندازه مثنوی , از احادیث و روایات اسلامی و آیات قرآن
