بخشی از مقاله
چکیده
هر اثر ادبی محصول شرایط اجتماعی خاصی است. حتی اگر آن اثر یک اثر عرفانی باشد و به ظاهر فارغ از دغدغه های اجتماعی تألیف شده باشد. این مقاله در پی آن است که مهم ترین اثر منثور مولوی، فیه مافیه، را از منظر جامعهشناسیِ ادبی نقد و تحلیل کند. روش پژوهش توصیفی است و با مبنا قراردادن نظریهی کوهلر، به چهار عامل اساسی در پیدایش اثر و تفسیرپذیری آن اشاره شده است. فیه مافیه جلوه گاه اوضاع اجتماعی و احوال تاریخی آشفته و بی ثبات قرن هفتم است. مولانا در این اوضاع تلاش می کند با بی اعتنایی به حاکمان، از غرور کاذب آنان بکاهد و با نصیحت آنان و واسطه شدن میانِ آنان و مردم، قدری از آلام مردم را کاهش دهد. او در این اثر به نیاز مردم بیپناه و آوارهی ایرانی پاسخ میدهد.
واژگان کلیدی: مولوی، فیهمافیه، جامعهشناسی ادبیات، نقدِ جامعهشناسی ادبی، اوضاع اجتماعی، قرن هفتم.
مقدمه
جامعه شناسی ادبیات از شاخه های جدید دانش های امروزی است که پیوند میان علم جامعهشناسی و ادبیات را مطالعه می کند. بحث درباره ی رابطه ی میان زبان و ادبیات از یکسو و جامعه و نهادهای آن از سوی دیگر سابقهی بسیار طولانی دارد. تقریباً همه ی منتقدان به این ارتباط اذعان دارند، امّا موضوع مورد اختلاف میزان پیوند آفرینش های ادبی و زندگی اجتماعی است. آیا شاهکارهای بزرگ ادبی که مخلوق توانایی ها و استعدادها و خلاقیت های نوابغ هر عصری است، با اوضاع اجتماعی و نهادهای آن ارتباط متقابلی دارد؟ به چه میزان آفرینشهای ادبی از شرایط اجتماعی تأثیر پذیرفتهاند؟ و به چه میزان بر اوضاع اجتماعی تأثیر گذاشتهاند؟
»مسأله ی رابطه ی متن با زندگینامه یا روانشناسی مؤلف و یا شرایط اقلیمی و طبقاتی و فرهنگیِ حاکم بر آفاق خلاقیت او، همچنان اعتبار و اهمیت خویش را داراست «. - شفیعی کدکنی،1368 :شانزده - »هر نویسنده، زندانی ایدئولوژی و جهان فکریِ محیط و خوانندگان خویش است؛ میتواند آن را بپذیرد، تغییر دهد، کاملاً یا تا حدی انکار کند، ولی نمیتواند از آن خلاصی یابد.« - اسکاربیت، - 99 :1384 در دوران جدید »ادبیات همواره به مثابه آینه ی اجتماع تلقی شده است . هر اثر ادبی کم و بیش از جامعه و تحولات آن تأثیر می پذیرد و تا حدی بر جامعه نیز تأثیر می گذارد «. - عسگری حسنکلو،87 - 44: 1386 تأمل در این موضوعات موجب پیدایش نقد جامعه شناسی ادبیات و شاخههای مرتبط با آن شده است. آیا میتوان با این دیدگاه مدرن به نقد ادبیات سنتی و کلاسیک پرداخت؟
بیان مسأله:
هر اثر ادبی محصول شرایط اجتماعی خاصی است، حتی اگر آن اثر، یک اثر عرفانی باشد و به ظاهر فارغ از دغدغه های اجتماعی تألیف شده باشد. هیچ اثری نمی تواند از اوضاع اجتماعی غافل باشد. می توان گفت که حتی خود دوری از اوضاع اجتماعی و عزلت و گوشهنشینی یک رفتار اجتماعی است و گاهی یک نوع مبارزهی منفی و غیر مستقیم و تأیید نکردن جریان حاکم است. ممکن است این رفتار تأثیرات اجتماعیاش از مبارزهی مستقیم نیز بیشتر باشد. حرکتهای فکری عارفان و تلاش آنان در تألیف کتب و سرودن شعر، از این دیدگاه قابل نقد و بررسی است. اگر بپذیریم که نویسنده ی نابغه کسی است که گسترده ترین، غنی ترین و جهانگسترترین حساسیت انسانی را داراست و از طرفی دوران های بحران و دگرگونیهای ژرف اجتماعی برای پیدایی آثار عظیم هنری و ادبی بسیار مناسب اند، زیرا با مسائلی بسیار روبرو هستند و انبوهی از تجربیات را به انسان ها عرضه می دارند و گسترش افق های عاطفی و فکری را باعث می شوند - گلدمن، - 268: 1380، مولانا به هر دو اعتبار یک نابغه ی بی همتاست. هم حساسیت انسانی او بسیار بالاست و هم در مرز دو دوره قرار دارد:
دورهی اوج تمدن اسلامی و تصوف ایرانی و دورهی سقوط تفکر ایرانی اسلامی و انحطاط تصوف. بحران های عظیم اجتماعی و فکری که هجوم ویرانگر مغول در قرن هفتم ایجاد کرده، فضای مناسبی برای خلق شاهکارهای بیبدیل او فراهم نموده است. این مقاله در پی آن است که مهم ترین اثر منثور مولوی ، فیه مافیه را از منظر جامعه شناسی ادبی نقد و تحلیل کند. با تأکید بر نقد جامعه شناسی ادبی، قصد نداریم جنبه های دیگر ادبیات از جمله روانشناسی و بخصوص زیبایی شناسی اثر ادبی را انکار کنیم و یا به نفی خلاقیت های فردی آفرینندگان آثار ادبی بپردازیم، بلکه می خواهیم به تأثیر متقابل ادبیات و اجتماع تأکید کنیم. آنچه که در بررسیهای ادبی ایرانی کم یافت میشود.
پیشینهی تحقیق:
بحث جامعه شناسی ادبیات در ایران سابقه ی چندانی ندارد. برای نخستین بار در درس های دکتر غلامحسین صدیقی بحث های »اجتماعیات در ادبیات« مطرح شد - اسکارپیت،1384، مقدمه ی کتبی: - 4 و سپس دکتر امیرحسین آریانپور با انتشار کتاب »جامعه شناسی هنر« در سال 1354 تأکید کرد که باید در پرتو علوم اجتماعی به بررسی هنر و ادبیات پرداخت . - ستوده، - 13 : 1378 این مباحث با همت و پشتکار دکتر محمدجعفر پوینده به سرانجام نظری خوبی انجامید. دکتر پوینده با ترجمه و گزیده ی بهترین آثار جامعه شناسی ادبیات در سطح جهان گامی بزرگ برای تقویت و گسترش این علم برداشت. دکتر عسگری در مقاله ی »سیر نظریههای نقد جامعهشناختی ادبیات« خلاصهای از نظریات منتقدان غربی را بهطور منظم ارائه داده است . - عسگری حسنکلو،8743 :1386 به بعد - کتاب هایی که در ایران دربارهی جامعهشناسی ادبیات فارسی انجام شده است مباحث بسیار کلی و عمومی را مطرح کرده اند، از قبیل : 1 جامعه شناسی و ادبیات اثر دکتر علی اکبر ترابی در سال 1370 به مطالب شعر نو و پیوند آن با تکامل اجتماع پرداخته است . 2 جامعه شناسی ادبیات فارسی هدایت االله ستوده به اندیشه های اجتماعی در آثار نویسندگان و شاعران بزرگ ایران اشاراتی کلی دارد. 3 جامعه شناسی شعر فارسی دکتر جواد مهربان به بررسی تاریخی جامعه شناسی ادبیات و تأثیر اجتماع بر شعر توجه کرده است. 4 جامعه شناسی ادبیات صوفیه دکتر مهدی شریفیان به زمینههای فرهنگی سیاسی پیدایش تصوف و تعالیم اجتماعی صوفیه پرداخته است.
تعریف جامعهشناسی ادبی
به دلیل تنوع نظریات و اختلافات فکری جامعهشناسان شاید نتوان تعریف جامعی برای جامعهشناسی ادبیات ارائه کرد. به ناچار تلاش می کنیم که در ضمن اشاره به انواع جامعه شناسی ادبیات و شاخه های آن، موضوع را روشن نماییم.
سه راه اصلی در تحقیقات جامعهشناسی ادبیات عبارتند از:
1 »راه پژوهش تجربی که به ویژه روبر اسکارپیت آن را در پیش گرفته است. جامعهشناسی ادبیات در اینجا بررسی پدیده ادبیات و بررسی اثر نیست. این مسیر به یاریِ روش های خاص جامعه شناسی می کوشد تا ادبیات را به مثابه یک پدیدهی اجتماعی و اقتصادی، هرچه بیشتر تشریح کند.« - زالامانسکی، - 270 : 1377 2 جامعه شناسی ساخت گرا راهِ» ساخت تکوینی که لوسین گلدمن آن را پیموده است. گلدمن در این روش، ساختارهایِ اثرِ ادبی را به ساختارهای گروهی اجتماعی پیوند می دهد که آن اثر را در لحظهی تاریخیِ مشخص تعیین می کنند. بنابراین جامعه شناسی ادبیات در این نظرگاه، جامعهشناسیِ آفرینش ]ادبی[ است.
هدف آن است که معلوم شود چه چیزی پدیدار شدنِ اثری را در لحظهی مشخص ممکن ساختهاست «. - همانجا - 3 جامعه شناسی محتواها: مقصود این است که »در ادبیات چه چیزی بازتاب گر آگاهی جمعی است و در مقابل برآن تأثیر می گذارد . هدف ما آن است که با صورت برداری از محتواهای آثار معاصر و بررسی و رده بندی آن ها، کامل ترین مصالح ممکن را گردآوری کنیم و ببینیم که از این طبقه بندی به چه نتایجی می توانیم برسیم . هر نویسنده ای به مجموعه ای از پرسش های زمانه ی خود پاسخ میدهد؛ ما با بررسیِ محتوای آثار معاصر درمییابیم که مسایل دورانِ ما چگونه طرح شده و چه راه حلی یافتهاند.« - همان:3 - 272 گلدمن یادآوری می کند که نظریه جامعه شناسی محتواها برای تحلیل آثار متوسط مناسب است و جامعهشناسیِ ادبیِ ساختاری تکوینی برای بررسی شاهکارهای ادبیات جهانی کارآمدتر جلوه می کند. - گلدمن، - 322: 1371
کوهلر از بنیان گذاران جامعه شناسی ادبی در آلمان غربی است. به نظر او باید جامعه شناسی ادبی را از جامعه شناسی ادبیات متمایز کرد: »جامعه شناسی ادبیاتاساساً به بررسی تجربی گرایش دارد و از رشتههای فرعیِ جامعهشناسی است و روش های آن را به کار می گیرد. در مقابل جامعه شناسی ادبی روشی است مربوط به علم ادبیات و ما آن را علم تاریخی جامعهشناختی ادبیات تعریف میکنیم. بن انگارهی اساسی این علم آن است که هر جامعهشناسیِ ادبی باید به طور تاریخی عمل کند و هر تاریخِ ادبیات نیز به طور جامعهشناختی.« - کوهلر، - 236 : 1377 آن چه در نظر کوهلر بسیار مهم است، یافتن میانجی های ادبیات و جامعه است و به نظر او تفسیرپذیری در ادبیات تابع چهار عامل اساسی است:
1. اوضاع و احوال تاریخی،
2. تعلق نویسنده به یک طبقه و گروهی از این طبقه و در نتیجه آگاهی او،
3. شخصیت و پرورش فرهنگی نویسنده،
4. نوع ادبی برگزیدهی نویسنده. - همان: - 238
از میان این نظریات متنوع برای تحلیل و نقد فیه مافیه، نظریه کوهلر را مبنا قرار دادهایم و بر اساس چهار عامل اساسی که ذکر کرده است به نقد فیه مافیه می پردازیم. به طور کلی می خواهیم بدانیم این کتاب چه تصویری از جامعه ارائه میدهد و چه چیزی به جامعه عرضه میکند.
اهمیت کتاب فیه مافیه
مهم ترین کتاب نثر مولانا کتاب مختصر اوست به نام »فیه مافیه« که در دویست و سی و سه صفحه گردآوری شده است. این کتاب مجموعهای از سخنان و خطابهها و گفتگوها و پرسش و پاسخهای مولانا در جمع یاران خویش است که در روزگاران مختلف دربارهی موضوعات بسیار متنوعی بیان شده است.
»این کتاب مجموعه ی تقریرات مولاناست که در مجالس خود بیان فرموده و پسر او بهاءالدین معروف به سلطان ولد یا یکی دیگر از مریدان یادداشت کرده و بدین صورت درآورده است . غالب فصول کتاب جواب سئوال مطالبی است که به اقتضای حال شروع شده و بدین جهت ارتباطی به سوابق خود ندارد و قسمتی هم خطاب است به معین الدین پروانه. موضوع فصول و مجالس و نتیجهی آنها علیالعموم مسائل اخلاق و طریقت و نکات تصوف و عرفان و
