بخشی از مقاله
چکیده
حدیث، از دو جهت دارای اهمیت است؛ یکی آنکه در کنار قرآن، خود منبعی از منابع دین اسلام است، و دیگر آنکه در موارد بسیاری به تبیین و تفسیر واژگان و گزارههای قرآنی میپردازد. با این حال، احادیث هیچگاه اعتباری چون قرآن نداشته و ندارند، زیرا هم در متن و هم در طریق نقل آنها آسیبهایی پدید آمده است. از این رو، بر خلاف قرآن، احادیث نیاز به بررسی و »نقد« دارند تا هم از صدور آنها اطمینان حاصل شود، و هم مراد معصومان از لابلای متنهایی که گاه غریب، مضطرب یا مشکلاند، به صورتی مفهوم گردد که با قرآن، سنت قطعی، عقل و روح اسلام سازگار افتد. آیت الله معرفت که با خلق مجموعه »التمهید«، به کاری سترگ دست زدند، بعد از عمری اندیشه در علوم و اصول و مقدمات تفسیر، در صدد برآمدند تا با بهرهگیری از این دانش و بینش وسیع و عمیق، تفسیری اثری و جامع، با استفاده از میراث تفسیر مأثور فریقین، به جامعه اسلامی عرضه کند.
ایشان با معتبر دانستن احادیث تفسیری و با وسعت نظر در باب روایات منقول از صحابه و تابعین، مجموعه میراث فریقین در این باب را گنجینهای فاخر از معرفت قرآنی دانستهاند، تا جایی که به نظر ایشان، با بررسی جامع این احادیث و تمییز صحیح از سقیم و دقت در فهم درست آنها، نه تنها هیچ نقطه ابهامی درباره مفاهیم قرآنی باقی نمیماند، بلکه این احادیث، الگوهای صحیح فهم و استنباط و تفسیر قرآن را پیش روی مفسران اجتهادی قرار خواهد داد. علّامه معرفت ضمن اذعان به برخی جعلیات، اسرائیلیات و شذوذات در میان روایات تفسیری، بهناکارآمدی بررسی رجالی در مورد بسیاری از روایات تفسیری قائل شده و معتقدند که مهمترین شیوه برای بررسی آنها بررسی محتوایی است. ایشان معیار اصلی در نقد محتوایی روایات را عرضه بر محکمات دین شامل قرآن، سنت قطعی و عقل دانستهاند.
واژگان کلیدی: آیت الله معرفت، نقد حدیث، فهم حدیث، فقهالحدیث، روایات تفسیری، تفسیر مأثور، تفسیر روایی
مقدمه
باسابقهترین دانشی که در عصر نزول ظهور یافت، تفسیر بود که عهدهدار حل معضلات، ابهامات و مجملات قرآن شد. مردم برای حلمشکلات تفسیر به رسول خدا، بزرگان صحابه و تابعان مراجعه میکردند، از همین جا بود که تکیهگاه اصلی در تفسیر نقل خبرهایی شد که از سندیت محکمی برخوردار بود. مجموعههای معتبر روایی از ابتدا تا به امروز روایات تفسیری را در خود جای دادهاند و عالمان فهیم و متخصص و کارشناسان واقعی دین این روایات را با تدوین مجموعههای معتبر و کارآمد در طول تاریخ زنده نگاه داشتهاند. - حکیمزاده، معارف، 1393، ص - 46روایات تفسیری، روایاتی هستند که به بیان مراد یک آیه میپردازند یا زمینههای فهم مراد خداوند را از آیات قرآن فراهم میکنند.
برپایه سه موسوعه احادیث تفسیری که در قرن دهم تا دوازدهم تألیف شدهاند - الدر المنثور، البرهان و نور الثقلین - تعداد این احادیث رادر جوامع حدیثی شیعه و سنی میتوان بیش از پانزده هزار حدیث دانست. - مهریزی، 1389، ص - 3روایاتی که در فهم و تفسیر آیات قرآن قابل استفاده هستند به سه گروه تقسیم میشوند: گروه اول روایاتی هستند که مقدمات فهم ظاهر آیه را بیان میکنند، مانند روایاتی که قرائت صحیح آیه را بیان میکنند یا حاوی بیان نکات ادبی، شرح واژگان یا گزارش سبب نزول هستند. گروه دوم روایاتی هستند که معنای دقیقتری از ظاهر آیه را بیان میکنند، مانند روایاتی که مصادیقی از آیه را ذکر میکنند یا قیدی برای آیه ارائه مینمایند یا مفهومی عام در آیه را تخصیص میزنند یا عبارتی مجمل در آیه را تفسیر میکنند یا یکی از احتمالات در معنای ظاهری آیه را ترجیح میدهند.
گروه سوم روایاتی که مشتمل بر معارفی فراتر از ظاهر آیه هستند، مثلاً حکمت وعلت یکی از قوانین قرآن را بیان میکنند یا از طریق عرضه آیات به یکدیگر نکات جدید استنباط مینمایند یا بطن و تأویل آیات رابیان میکنند یا با استفاده از قاعده جری و تطبیق مصداقهای جدیدی برای آیه ارائه میکنند. - خامهگر، 1390، ص - 82در باب حجیت روایات نظرات مختلفی وجود داردعلاّمه. طباطبایی آیه 44 سورهنحل را دالّ بر حجیت قول پیامبر در تبیین آیات قرآن و... میداند و با نظر به حدیث متواتر ثقلین، تبیین اهل بیت را نیز ملحق به بیان پیامبر میشمرد. اما درباره قول سایرین اعم از صحابه و تابعان یا علما باید گفت که هیچ حجیتی برای بیان آنان نیست، چون آیه مذکور شامل آنان نمیشود نصّی هم وجود ندارد که بتوان بر آن تکیه کرد و حجیت قول آنان را به طور مطلق رساند. - طباطبائی، 1390، ج 12، ص - 260
اما علامه معرفت علاوه بر قول پیامبر و اهل بیت، اقوال صحابه را نیز مورد توجه قرار میدهد. ناگفته نماند که ایشان قول صحابیانی را معتبر میداند که همچون امام علی و امام حسن و امام حسین علیهم السلام باشند یا افرادی مثل عبدالله بن مسعود و ابی بن کعب وعبدالله بن عباس که با اخلاص اسلام را پذیرفتند و در این راه ثابتقدم ماندند. از نوشتههای علامه معرفت بر میآید که تمام صحابیان همطراز نیستند بلکهصحابیانِ معصوم قولشان حجت است، اما صحابیان غیر معصوم قولشان فقط ارزشمند است و میتوان از طریق آنها به روایات پیامبر، فهم نکات تفسیری، شأن نزول - به شرط مشاهده - و معانی لغوی دست یافت. چون آنها در آن عصر میزیستهاند و در معرض سخنان پیامبر بودهاند و به فهم معانی قرآن نزدیکتر بوده اند. ولی در همان حال نمیتوان روایات این صحابه را به پیامبر نسبت داد و به عنوان حدیث پیامبر پذیرفت. - معرفت، 1429، ج1، ص 100؛ همو، 1418، ج 1، ص 307؛ رک: رضایی اصفهانی، 1391، ص - 175
همچنین علامه معرفت بر آن است که اخبار آحاد علمآور است و حجیت آن از باب ظن تعبدی نیست، بنابراین، خبر واحد ثقه بهابواب تکالیف اختصاص ندارد، بلکه در همه ابواب معتبر است. - رضایی اصفهانی، 1391، ص - 178 بنابراین، تفسیر قرآن با اخبار آحاد معتبر جایز است، چون علم عادی میآورد. از این رو، برخورد با این گونه روایات باید به همان صورتی باشد که در مورد خبرمحفوف به قرائنِ علمآور عمل میشود. - رضایی اصفهانی، 1391، ص - 179آیت الله معرفت با نگاه خاص خود در باب روایات تفسیری و حجیت آن اقدام به تألیف کتاب »التفسیر الاثری الجامع« کرده است ودر کنار ذکر روایات، به نقد روایات نیز پرداخته است؛ چرا که روایات در طول تاریخ دچار آسیبهایی شدهاند و به منظور بهرهگیری از معارف آنها و اطمینان به دلالتشان، توجه به این آسیبها و در صورت نیاز، گذراندن روایت از بوته نقد ضروری مینُماید.
بیش از بیست آسیب مختلف برای روایات تفسیری شمرده شده که میتوان آنها را به دو دسته تقسیم کرد: آسیبهای بیرونی - مربوط به سند حدیث یا راویان - مانند: کافی نبودن روایات، نقل به معنا شدن، کج فهمی راویان، گزارش اجتهاد راوی به عنوان روایت، تقطیع،ترکیب، خبر واحد بودن، مشکلات سندی - عدم ذکر سند در جوامع روایی، مانند ضعف یا ناشناخته بودن راوی، متصل نبودن سلسله سند به واسطه ارسال، رفع و وقف - . - خامهگر، 1390، ص - 83آسیبهای درونی و محتوایی مانند: اضطراب متن، اشتمال بر محکم و متشابه، تقیهای بودن، آمیختگی با روایات بطنی، تعارض روایات بایکدیگر، مخالفت با قرآن، تعارض با دیدگاههای کلامی شیعه، ناسازگاری با تاریخ، تعارض با ادراکات عقلی، تعارض با مسلمات علمی و تجربی، راهیابی اسرائیلیات، نفوذ اندیشه غالیان. - خامهگر، 1390، ص - 92
آیه الله معرفت مهمترین شیوه برای بررسی روایات تفسیری در درجه نخست را بررسی محتوا و فحوی و قوت مطالب آنها میداند. به دیگر بیان، روش ایشان در سنجش روایات تفسیری متنمحور است. ایشان معیار اصلی در نقد محتوایی روایات را عرضه بر محکمات دین شامل قرآن، سنت قطعی و عقل میداند. البته نه صرف مخالفت لفظی با قرآن، بلکه مخالفت جوهری با روح اسلام مراداست. توجه به نقد سندی نیز مورد توجه ایشان هست، اما با وجود اینکه علم رجال را ضروری و نقد سندی را عملی میداند، اما بررسی سندی را در روایات تفسیری برخلاف روایات فقهی ناکارآمد و فرعی و بلکه عقیم میبیند. ایشان بر این باور است که با اینکه بررسی سندی ارزشمند است اما در درجه دوم قرار دارد.در این مجال برآنیم تا پس از معرفی کوتاهی در باب اثر تفسیری آیت الله معرفت، با بررسی مواردی از نقدهای ذکر شده در تفسیر به روش ایشان در نقد روایات تفسیری دست یابیم.
نگاهی به کتاب »التفسیر الاثری الجامع«
التفسیر الاثری الجامع، تفسیر قرآن به روش مأثور با سبکی بدیع و شیوهای ابتکاری است. این کتاب شامل مقدمهاینسبتاً مفصل در مباحث علوم قرآنی چون ظهر و بطن، بررسی فضایل قرآن، تفسیر به رأی، صیانت قرآن از تحریف، تفسیر در دوران صحابه، مدارس تفسیر، شأن نزولها، حروف مقطعه در اوایل سورهها و... است. پس از مقدمه، تفسیر سورهها به صورت ترتیبی از سوره حمد آغاز شده است. بدین ترتیب جلد اول مشتمل بر مقدمه و تفسیر سوره حمد و پنج جلد بعدی حاوی تفسیر سوره بقره است.در این تفسیر ابتدا بخشهای آیات تعیین شده و مفسر با استفاده از محتوای روایات موجود درباره آن، تفسیری اجمالی از آن ارائهنموده و سپس روایات مربوط به هر بخش را ذکر کرده کهمعمولاً به صورت ذیل دستهبندی شده است: روایاتی در بیان فضیلتسوره، روایاتی در بیان سبب نزول، روایاتی پیرامون قرائت، روایاتی در تفسیر واژگان و مفردات آیه، روایاتی در تفسیر مستقیم یا متناسب با آن بخش از آیات، روایات مجعول و اسرائیلیات.
پس از آن مفسر در بعضی موارد به نقد روایات موجود و جمعبندی آنها پرداخته است. - حکیمزاده؛ معارف، 1393، صص 47 - 48آیتاللّه معرفت از هدف خود در نگارش این کتاب میگوید: »هیچ یک از روشها و شکلهای گوناگون تفسیر، از مراجعه به منابع و دیدگاههای بر جای مانده از پیشینیانِ شایسته و دیگر شخصیتها، بی نیاز نیست. البته تا حدودی، آثار درست و نادرست در هم آمیخته؛ به گونهای که نیازمند ارزیابی و تحقیقی فراگیر است؛ تا صدف از سفال باز شناخته شود و گوهرها از سنگها جدا گردد.
