بخشی از مقاله
چکیده
مسئله ی اعتیاد یکی از مشکلات بزرگ در جوامع امروزی است که به عنوان آسیب و معضل اجتماعی ،روانشناختی، پزشکی، اقتصادی و فرهنگی با پیچیدگی های خاص خود حاکمیت ملی امنیت و استقلال کشورها را متاثر می سازد. مهمترین تحولی که اخیرا در بخش پیشگیری رخ داده است حرکت به سمت برنامه های اجتماع محور و سازمان های مردمی نهاد می باشد و برنامه های این نهادها برای مردم وبه کمک مردم صورت می گیرد. در مقاله ی حاضر که پژوهشی در پیشگیری از اعتیاد در محلات است، به ابعاد استراتژی های پیشگیری از اعتیاد به وسیله ی اجتماعات مردمی نهاد ، اهداف و فرایند مشارکت در گروه های محلی و توانمندی های سازمان مردمی نهاد ارایه ی طرح - &%اجتماع محور - در محلات ونیز اهداف &% وفعالیت های &%در محلات و پیگیری و پایداری طرح ها پرداخته شده است و به منظور پیشگیری از اعتیاد راهکارها و نتایج زیر ارایه شده است:-1 نهاد های برخاسته از مردم چون از خود مردم هستند بهتر می توان در پیشگیری از اعتیاد در جامعه گامهای مثبت بردارند .
-2سازمان های مردم نهاد با فعال کردن اعضای کلیدی محل می توانند در پیشگیری از اعتیاد اقدام کنند -3سازمان های مردم نهاد می توانند با جابه جایی باورهای جاری و عمومی و جلب اعتماد مردم محله به سوی فرهنگ سلامت مشارکت کنند . -4در این نهاد ها به مردم ابراز وجود در عرصه اجتماع داده می شود تا با مشارکت و توانمند سازی تلاش کنند جامعه را به سمت سلامت روانی و اجتماعی سوق دهند . ولی آن چه پر واضح است برنامه های مردمی مثل - &%اجتماع محور - و گروه های Q-R - جمعیت همیاران - ، گروه های - 1$ معتادان گمنام - و غیره که با عشق وعلاقه به انسان ها با خلاقیت و پویای فردی رهگشای اصلی برنامه های پیشگیری از آسیب های اجتماعی در جامعه هستند.
کلید واژه: اعتیاد- سازمان های مردم نهاد- اجتماع محور- پیشگیری
مقدمه
در حال حاضر اعتیاد و سوء مصرف مواد مخدر و روانگردان از مهمترین آسیب های اجتماعی محسوب می شود . رشد فزاینده این معضل اجتماعی هم از نظر تعداد مصرف کنندگان و هم تغییر و تنوع نوع ماده مصرفی قایل تأمل می باشد . بالغ بر نیمی از جمعیت کشور ما را سنین 19 سال تشکیل می دهند و متأسفانه نه تنها اعتیاد در این گروه سنی رواج دارد بلکه آسیب های زیانباری را نسبت به سایر گروههای سنی در آنها ایجاد می کند ، از طرفی شواهد علمی نشان می دهد که اغلب کسانی که مواد مصرف می کنند تجربه شروع اولین بار مصرف را در سنین 12 17 – سالگی داشته اند .
مهمترین عوارض روانی اعتیاد عبارتند از : افسردگی ، اضطراب ، فراموشی ، روان پریشی و اختلالات مهمتری مانند ادمانس و دلیریوم از مشکلات اجتماعی ناشی از اعتیاد می توان از جرائم مختلف بیکاری ، طلاق و بی خانمانی نام برد . آمار نشان می دهد که بیش از 60درصد کل زندانیان در ارتباط با مواد مخدر گرفتار شده اند . از طرف دیگر اعتیاد با از بین بردن ارزش های اخلاقی و انسانی و مذهبی و دور کردن افراد از فطرت متعالی الهی ، آنها را مستعد پذیرش فرهنگهای پوچ و مخرب می نماید . بنابراین لازم است برای پاکسازی محیط زندگی در خانواده - اجتماع - دانش کافی در زمینه مضرات مواد مخدر و شناسایی مواد و افراد در معرض خطر و راههای پیشگیری در سه سطوح اولیه ، ثانویه ، ثالثیه را داشته باشیم تا بتوانیم با این بیماری پیچیده برخورد نماییم .
شاید خوش آیندترین تحولی که اخیراً در بخش پیشگیری رخ داده است حرکت به سمت برنامه های اجتماع محور است که گروههای مختلف محلی را که مسائل و مشکلاتی که به سلامت روانی – اجتماعی آنها آسیب می رساند یکسان و متحد می سازد . این برنامه ها برای مردم و به کمک مردم انجام می گیرد . پر واضح است که برنامه های مردمی مثل - CB اجتماعی محور - و گروههای NjO ، جمعیت های همیاران و غیره ... با عشق و علاقه به انسانها با خلاقیت و پویایی فردی راه گشای اصلی برنامه های پیشگیری از آسیب ها اجتماعی هستند .
پیشگیری چیست ؟
لغت پیشگیری ، به معنی جلوگیری از وقوع یک اتفاق است . از نظر بهداشتی ، پیشگیری عبارت است از مداخله ای مثبت و اندیشمندانه برای مقابله ، شرایط مضر قبل از اینکه منجر به اختلال یا ناتوانی شود . پیشگیری در سه سطح تعریف می شود . پیشگیری اولیه از اعتیاد یا سطح اول باعث جلوگیری از تجربه مصرف مواد توسط افراد عادی و غیر مصرف کننده می شود . پیشگیری ثانویه یا سطح دوم افرادی را مخاطب قرار می دهد که پس از مصرف مواد هنوز علایم بیمار گونه نشان نداده اند . اما در معرض خطر ابتلا به مشکل قرار دارند پس هدف آن درمان و حل مشکل در مراحل اولیه است .
پیشگیری ثالثه یا سطح سوم روی گروههایی تمرکز می کند که از مشکلات ناشی از مصرف مواد رنج می برند و تلاش آن در کاهش عوارض و تبعات منفی سوء مصرف مواد تجلی می کند . پیشگیری اولیه روشی است » جامع « که بر تدابیز طراحی شده برای ارتقای بهداشت یا حفظ اشخاص در برابر عوامل ایجاد کننده اختلال یا خطرات محیطی متکی می باشد . اقدامات ارزان و مطمئن پیشگیری اولیه کاربرد وسیع آن را توجیه می نماید . نقش پیشگیری اولیه در آموزش بهداشت و مفهوم مسئولیت شخصی و اجتماعی در قبال سلامتی ، روز به روز بیشتر شناخته می شود . با دو هدف اصلی : -1 کاهش عواملی که فرد را در معرض خطر مصرف قرار می دهند . -2 افزایش عوامل محافظی که مانع از مصرف مواد توسط فرد می شوند . روش های پیشگیری اولیه عبارتند از : -1 از بین بردن علل -2 کاهش عوامل مخاطره آمیز -3 افزایش مقاومت فرد -4 جلوگیری از سرایت بیماری پیگیری از ابتلای افراد به سوء مصرف مواد مزایای گوناگونی دارد که
از آن جمله می توان موارد زیر را ذکر کرد :
-1 کاهش تحمیل هزینه های سنگین به اجتماع -2 کاهش ایدز و بیماری های خطرناک دیگر مانند سرطان -3 افزایش بازدهی افراد در محیط کار -4 کاهش وقوع جرم ، جنایت و خشونت -5 کاهش خطر های تهدید کننده نسل بعدی
استراتژی های پیشگیری اعتیاد :
برای برنامه ریزی و اثر در زمینه پیشگیری از اعتیاد ، ابتدا باید علل و عوامل مؤثر در شروع مصرف و اعتیاد به مواد را در نوجوانان و جوانان شناخت . عوامل ژنتیکی ، شخصیتی روانشناختی ، خانوادگی ، محیطی و اجتماعی همگی در ایجاد سوء مصرف و اعتیاد مؤثر هستند و عوامل متعدد در تعامل با یکدیگر به سوء مصرف و سپس اعتیاد منجر می گردد . گرچه در فعالیت های پیشگیری نمی توان تمام عوامل را مورد مداخله قرار داد، لیکن پذیرفتن و داشتن دیدگاه سیستمیک و کل نگر در دراز مدت منجر به برنامه ریزی جامع تر و مؤثر تری خواهد شد .
برای انتخاب به کار گیری مناسب استراتژی ما ، داشتن نیاز ها و توانایی های آن اجتماع ضروری است اجرای هر برنامه ی پیشگیری به شناخت دقیق منطقه ، بررسی کامل وضعیت بهداشتی و روان شناختی و بررسی های همه گیر شناسی بستگی دارد تا به این وسیله عوامل مؤثر بر مصرف مواد آشکار شود . به عنوان مثال ، باید شایع ترین نوع ماده مخدر و گروه سنی افراد در معرض خطر ، موقعیت ها و محلهای مصرف ، باور های نادرست و عوامل مخاطره آمیز ، امکانات و منابع موجود را شناخت و بر اساس آن مدل فعالیت های پیشگیری را تعیین نمود .
مهمترین استراتژی های پیشگیری از اعتیاد که در جهان از آنها استفاده می شوند عبارتند از :
-1 آگاه سازی افراد در مورد خطرات و مضرات مواد مخدر - اطلاع رسانی -
-2 افزایش مهارتهای زندگی مانند مهارت تصمیم گیری ، حل مسأله ، ارتباطات اجتماعی ، مقاومت در برابر مصرف مواد ، افزایش حس رقابت سالم .
-3 تقویت فعایت های جایگزین به جای مواد مخدر برای ارضای نیاز های روانی اجتماعی نوجوانان و جوانان
-4 مشاوره و مداخله حین بحران ، در بحران های مختلف در طول زندگی .
-5 ارتقاء فرهنگی و مذهبی
-6 تقویت قوانین و مقررات مبارزه با مواد مخدر
-7 درمان معتادین برای جلوگیری از سرایت اعتیاد .
سلامت روان :
فرایند افزایش قابلیت افراد و اجتماعات - توانمندی - برای مسلط شدن بر زندگی و بهبود وضعیت سلامت روانی خود با دو راهبرد تقویت محیط حمایتگر و افزایش تاب آوری ، در عین احترام و توجه به فرهنگ ، انصاف ، عدالت ، تعاملها و شرافت انسانی را سلامت روان می گویند . سلامت روان حالتی از آسایش هیجانی و رفاه اجتماعی است که در آن شرایط ، فرد به توانایهای خود پی برده و با فشارهای روانی متعارف زندگی مدارا می کند و با بهره وری بالا به گونه ای مثمر ثمر کار کرده و قادر می باشد به نحوی مؤثر برای اجتماع محلی خویش نقش ایفا کند .
تعریف مشارکت :
مشارکت اعضای یک اجتماع به معنی وجود انگیزه در تمام افراد برای طراحی ، مدیریت اجرا و ارزشیابی یک فعالیت است ، اگر در تمام مراحل مشارکت همه اعضای اجتماع سهیم باشند ، فعایت پایدارتر و اعضا مسئولیت پذیر تر می شوند . برنامه های اجتماع محور برنامه هایی مشارکتی بوده و بیش از آنکه نوع فعالیت انجام شده مهم باشد ، شکل گرفتن روحیه مشارکت در افراد مورد نظر است. رسیدن به این ایده که منافع فرد در منافع جمع نهفته است از اهداف رفتاری دیگر این برنامه می باشد و احساس خوب داشتن پس از انجام یک فعالیت مشارکتی به خودی خود باعث ارتقا سلامت روان جمع و به تبع آن فرد می شود . مشارکت قلب مقتدر سازی و مقتدر سازی قلب مشارکت است .
مشارکت معنی مند یعنی فرصت سازی برای حداکثر توافق گیری و تصمیم گیری بر اساس نظر اکثریت گروههای ذینفع . به عبارتی دیگر فراهم سازی امکان بیشتر برای حضور اقلیت به حاشیه رانده شده در عین در نظر گرفتن ملاحظات قانونی و نیز رعایت حریم تعریف شده برای جمع مرزبندی شفاف مشارکتی را مشارکت معنامند می نامند . در مشارکت معنی مند همه افراد از ابتدا تا حصول به نتیجه یا سهم و نقش عادلانه و تعریف شده شریک بوده و در نتایج نهایی ، چه مادی و چه ارضای درونی و معنوی نیز شریکند ، اینگونه مشارکت با بها دادن و آزادی توانایی های درونی - مهارتهای زندگی - هریک از افراد اجتماع آغاز می شود و در فضای مهربانانه و حمایت گر گسترش و تداوم می یابد .
اجتماع محور چیست ؟
اجتماع محور به معنای دخالت مستمر مردم در تشخیص مشکل ، تدوین راه حل در نهایت طراحی و اجرای مناسب ترین مداخله یا فعالیت به شکل مشارکتی می باشد . اجتماع محور به معنی پایان رسیدن عصرکار شناسی و تصمیم گیریهای صرفاً دولتی و رد نگرش از بالا به پایین به مسائل و مشکلات مردم است و در واقع بازگشت به این تفکر سنتی است که راه پیشرفت فرد از میان جمع می گذرد و در واقع دست یاری است که دولت و کارشناسان به سوی مردم دراز کرده اند . هدف نهایی این برنامه ایجاد آن حد توانمندی در مردم است که برای ارتقاء سلامت و بهبود وضعیت زندگی خود احساس مسئولیت کرده و مشارکتی تصمیم بگیرند .
مثل هر برنامه پیشگیرانه آموزش و اگاهسازی از راهبردی های اصلی این برنامه می باشد . البته در اینجا آگاه سازی به معنای اصلاح اطلاعات ، نگرش ها و رفتار های افراد با هدف توانمند سازی و قادر سازی آنان انجام می گیرد تا بدین ترتیب سلامت فرد به مثابه سرمایه درونی او افزایش یابد و امکان باز تولید مواد داشته باشد . مهمترین و پر چالش ترین بخش های برنامه های اجتماع محور تغییر فرهنگ رایج ، جا به جایی باورهای جاری و عمومی و جلب اعتماد مردم به سوی فرهنگ مشارکت می باشد . همچنین یکی از ضروری ترین بخش های این برنامه ، آموزش مداوم تسهیلگران ، برنامه ریزان ، هماهنگ کنندگان و ارائه دهندگان خدمات است تا به کمک آموزش های بدست آورده مفهوم اجتماع محور را از عرصه های نظری به میدان عمل در آورند و بدینگونه به عامه مردم حتی افراد غیر متخصص هم امکان ظهور و ابراز وجود در عرصه اجتماع داده شود. تا با مشارکت و توانمند سازی تلاش کنند تا جامعه را به سمت ارتقای سلامت روانی اجتماعی سوق دهند . سنجش توانمندی ها ، منابع و میزان آسیب پذیری اجتماع : شأن و منزلت اعضای محل چگونه است ؟ افراد در فعالیتهای اجتماعی چگونه مشارکت می کنند ؟ آیا اعضای محل به سوء مصرف مواد به عنوان یک مشکل نگاه می کنند ؟ آیا آنها تاکنون اقدام هم کرده اند ؟ پاسخ به برخی از این سوألات نوع برنامه اجتماع محور مورد نیاز را تعیین خواهد کرد .
تعریف و تعیین نیاز ها و تدوین برنامه:
گامهای زیر برای نیاز سنجی و برنامه ریزی و آغاز برنامه اجتماع محور برای پیشگیری از اعتیاد بسیار اهمیت دارد . انجام نیاز سنجی منظم و برنامه ریزی : تعیین اهداف کلی اختصاصی . هدف کلی اجرای دقیق در مناطق آسیب پذیر زمینه های مساعد جهت ارتقا سطح سلامت روانی افراد جامعه به منظور پیشگیری از آسیب های روانی اجتماعی است . برای رسیدن به این مقصود اهداف زیر باید دنبال شود : الف – کاهش بار اعتیاد در کل جامعه ب- افزایش آگاهی و آموزش مهارتهای زندگی - حل مسأله - شیوه های مقابله ، مهارت نه گفتن و مهارتهای ارتباطی ج- شناسایی ، ارجاع و پیگیری افراد در معرض خطر د- دادن اطلاعات در مورد مراکز مشاوره ، ترک اعتیاد و ... و اهداف آن ه – کاهش عوامل خطر و تقویت عوامل محافظت کننده
به حرکت در آوردن اجتماع :
درجه و میزان مشارکت در میان اعضای محل را ارزیابی کنید و همچنین بسنجید که خود آنها تا چه حد برای حل مشکلات خود رغبت دارند . ایجاد علاقه و انگیزه در اعضای اجتماع برای فعالیت در برنامه بسیار ضروری و مهم است برخی از اعضای محل که می توانند در اجرای برنامه موثر باشند عبارتند از : نوجوانان ، زنان ، گروههای همیار ، رهبران محلی ، متخصصان بهداشت ، پلیس ، کارشناسان مراکز اجتماعی ، روحانیون و اعضای هیأت های مذهبی ، مشاوران محلی ، معلمان و ... اعضای محل را در برنامه شرکت دهید و به آنها نقش های مهمی بدهید تا برنامه را از خود بدانند .
اعضای کلیدی در یک اجتماع یا محل عبارتند از :
- کسانی که بر مصرف کننده مواد تأثیر دارند .
- دانش مربوط به سوء مصرف مواد را دارند
- با مصرف کننده مواد و شما ارتباط مداومی دارند .
- مورد احترام اعضای محل هستند و دارای قدرت محلی ، مالی ، سیاسی و ... می باشد
- عقاید و نظراتشان مورد پذیرش دیگران است . تکنیکهای مشارکت دادن اعضای کلیدی اجتماع :
الف – بحث با آنها به روش گروه متمرکز ، شیوه مفیدی برای دخالت دادن افراد کلیدی در برنامه است . در این روش در حدود 6 تا 8 فرد گرد هم می آیند و در مورد مسأله خاصی بحث می کنند .
