بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر بر آن است به مؤلفههای فرهنگ دینی؛ برآمده از دین؛ در تبلیغ دین آنهم دین مبین اسلام بپردازد. امروزه اهمیت فرهنگ برای همگان روشن شده است و تأثیرات آن بر احدی پوشیده نیست و اثرات بنیادین فرهنگ بر جامعه انکار ناپذیر است. با توجه به اهمیت فرهنگ و حفظ فرهنگ اسلامی؛ توجه به مؤلفههای فرهنگ دینی در تبلیغ دین بسیار حائز اهمیت است. شاید بتوان گاهی به عنوان اصول و زمانی به عنوان مبانی از این موارد یاد کرد ولی در این مقاله تحت عنوان مؤلفههای فرهنگی که در دین اسلام در تبلیغ دین باید مورد مداقه قرار گیرد بحث شده است. دین فرهنگ خاصی را برای تبلیغ اتخاذ نموده و ارائه داده است که برای موفقیت هرچه بیشتر مبلغان دینی؛ اِعمال فرهنگ خاص دین ضروری است. روش انجام این تحقیق کیفی و از نوع توصیفی- تحلیلی است لذا در کنار آن از روش اسنادی استفاده میشود. لازم به ذکر است که در یافتههای پژوهش ابتدا به تعریف فرهنگ و تبلیغ دین، دین و سپس به تشریح اهم مؤلفههای فرهنگ دینی در تبلیغ دین پرداخته شده است. در این مقاله هرکجا از دین سخن به میان آمده منظور دین اسلام است که در غیر این موارد قید مورد نظر به کار خواهد رفت.
کلید واژگان: فرهنگ، تبلیغ دین، فرهنگ دینی، مؤلفههای فرهنگ دینی، دین
بیان مسأله
فرهنگ یک جامعه، بیانگر هویت و تعیینکنندهی آداب، اندیشهها، رفتار و در مجموع شخصیت اعضای یک جامعه است. در واقع،فرهنگ تجلی ارزشها و تمدن یک جامعه میباشد. ظهور و اوج دولتها و ملتها ویا سقوط اضمحلال آنها نیز ریشه در فرهنگ آنان دارد.تأثیر فرهنگ بر جامعه نامحسوس، عمیق و دراز مدت است. اگر بنا باشد برای بنیادهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی جامعه زیربنایی قائل شویم، همانا این زیربنا فرهنگ است. اگر قرار باشد مسائل و مشکلات جامعه را اولویتبندی کنیم، فرهنگ اولویت اول را داراست. به تعبیر رهبر معظم انقلاب اسلامی: از هر طرف که حرکت میکنیم میبینیم که به فرهنگ میرسیم و راهها واقعاً به فرهنگ ختم میشود - بیانات در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، . - 1369/9/19
چنانچه در جای دیگر هویت جوامع را در فرهنگ آنان دانستهاند: »فرهنگ یک ملت است که میتواند آن ملت را پیشرفته، عزیز، توانا، عالم، فناور، نوآور و دارای آبروی جهانی کند. اگر فرهنگ در کشوری دچار انحطاط شد و یک کشور هویت فرهنگی خودش را از دست داد، حتی اگر پیشرفتهایی را دیگران به آن کشور تزریق کنند، نخواهد توانست آن کشور را از جایگاه شایستهای در مجموعهی بشریت برخوردار کند و منافع آن ملت را حفظ کند - بیانات در جمع مدیران و کارکنان صدا و سیما، .« - 1383/2/28 در ضرورت این مسأله همین بس که برای توفیق در امر مهم رساندن دین حق به اهلش، باید فرهنگ لازم اِعمال گردد تا هم چهرهی دین زیبا جلوهگر شود و هم هدف تبلیغ که رساندن و آموزش است تحقق یابد.
در نگاه رهبر معظم انقلاب اسلامی فرهنگ از چنان اهمیتی برخوردار است که با سرنوشت اجتماعی ملتها گره خورده است. همچنین ایشان فرهنگ را به عنوان شکلدهندهی ذهن و رفتار عمومی جامعه میدانند و معتقدند اندیشیدن و تصمیمگیری جامعه بر اساس فرهنگی است که بر ذهن آنها حاکم است - بیانات در دیدار با رؤسای دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی، . - 1385/5/23ابتدا به طور اجمال به معنی لغوی و اصطلاحی فرهنگ و نیز تبلیغ دینی و دین پرداخته میشود. مفهوم شناسی فرهنگ در زبان فارسی این واژه از دو قسمت "فر" و " هنگ"تشکیل شده است . " فر " - که پیشونداست - به معنای جلو ، پیش و بالا است؛ و" هنگ "از ریشه اوستایی به معنای"کشیدن" است×؟
بنابراین فرهنگ یعنی، بالاکشیدن و اعتلا بخشیدن - دهخدا، - 227: 1377 کلمهی فرهنگ در کتابهای لغت بدینگونه تعریف شده است: »مجموعه ادب و دانش و تربیت و معرفت و آداب و رسوم و باورها/معرفت و دانش - دانشگر، « - 1381؛ »باورهای سنتی، شکل های اجتماعی و ویژگی های اجتماعی و ویژگی های مادی یک گروه نژادی، دینی یا اجتماعی/ ادب و تربیت اجتماعی - صدری افشار، « - 1388فرهنگ کلیت هم تافتهای است که شامل دین، دانش، هنر، قانون، اخلاقیات، آداب و رسوم و هرگونه توانایی و عادتی که آدمی به عنوان عضو جامعه به دست میآورد میباشد. - سازمان مدیریت و برنامهریزی، - 1380
مفهوم شناسی تبلیغ
تبلیغ از »بلغ« مصدر باب تفعیل به معنی رسانیدن است پیام یا خبر و موضوعی را با انتشار خبر در اذهان عمومی جاگیر کردن، می باشد. - فرهنگ لغت، دکتر معین،ب-ل-غ - - تبلیغیعنی1 کوشش برای برقراری ارتباط هدفمند با مخاطب به منظور خاصی. تبلیغ، زمانی واقعاً اثر گذار است که متقاعدگرانه 2 باشد. ارتباط متقاعدگرانه3 یا تبلیغ، هرگونه ارتباطی است که با هدف تأثیر گذاری بر افراد تنظیم شده باشد. بنابراین، اطلاع رسانی4 ، پیام5 ، خبر،صرفاً6 تبلیغ نیست بلکه گزارش و اطلاع رسانی است. در حالی که در تبلیغ اولاً به گونهای فزاینده، برقراری ارتباط مورد توجه است. ثانیاً ویژگی متقاعدگرانه در آن بسیار پر رنگ است. تبلیغ در متون جامعهشناسی عمدتاً به معنی »پروپاگاندا« است. در کتاب زمینه جامعهشناسی اینگونه تعریف شده است: »آوازهگری یا تبلیغ فعالیتی است برای دگرگون کردن عقاید عمومی از راههای غیر مستقیم و احیاناً با وسایلی مانند زبان و خط و تصویر و نمایش و امثال آن. آوازهگر از تلقین پذیری انسان سود برده و نیات خود را به مردم تحمیل میکند.« - آگ برن و نیم کوف،1380، ص - 190
تبلیغات اسلامی عبارتند از هرگونه فعالیت نظاممندی که به طور مستقیم به قصد گسترش علمی، عاطفی و رفتاری اسلامی در سطح یا عمق صورت میگیرد در این تعریف عدم فعالیت؛ تبلیغ نیست، فعالیتهای اتفاقی و غیر نظامدار تبلیغ نیست؛ فعالیتهای نظام دار که یا اصولاً به قصد گسترش اسلام نیست و یا فقط به طور غیر مستقیم در گسترش آن نقش دارد نیز تبلیغ نیست. تبلیغ در دو بخش مورد بحث قرار میگیرد.» تبلیغ در فرهنگ اسلامی عبارتند از رساندن پیام الهی به شیوه روشنگرانه از طریق ایجاد ارتباط و تشویق به پذیرش محتوای مورد نظر، با استفاده از ابزار و روشهای مشروع هر عصر و زمان. در تبلیغ اسلامی، انگیزهها، الهی و معنوی و تکلیف شرعی بوده و از روی عشق به هدایت انسانها است. در تبلیغ الهی؛ پیام رسان از خود چیزی بر پیام نمیافزاید و بدون کم و کاست محتوای پیام را برای پیام گیرندگان نقل و بیان میکند و بر پذیرش آن اصرار میورزد. در این نوع تبلیغ از ابزارها و وسایل نا مشروع و ترفندها و حیلهها کمک گرفته نمیشود، بلکه ابزار همانند هدف باید مشروع باشد. هدف تبلیغ، رساندن و تبیین ارزشهای الهی و اسلامی است.« - مریجی ،1387،ص - 51
مفهوم شناسی دین
دین در لغت به معنای جزاست. قیامت نیز از آن جهت که روز جزاست، »یوم الدین« نامیده شده است. - لسان العرب، ج 13، 1363ق، ص - 169دین، خضوع و انقیاد در برابر برنامه و مقرراتی معین است و دیگر مفاهیم ذکر شده برای آن، مانند جزاء از لوازم این معنی است. - مصطفوی، ج3، ص 289، »د ی ن - .«علامه سید محمد حسین طباطبایی در کتاب ارزشمند قرآن در اسلام در تعریف دین چنین مینویسد:»اما دین به عنوان یک حقیقت مستقل و جدا از انسان، مجموعه نوامیس و قوانین نظری است که صفات این نیروی الهی را تبیین میکند و نیز مجموعهای از قواعد و ضوابط عملی است که راه و رسم بندگی کردن را ترسیم مینماید. به عبارت دیگر، دین همان راه و رسم خدایی زیستن است. - «طباطبایی،1353،ص - 9
»دین تام و کامل و خدا پسند آن است که از نزد ذات اقدس خداوندی بر پیامبر خاتم - ص - در بیست و سه سال نازل شد و با بیان ولایت و امامت اهل بیت عصمت - ع - و به نصاب خود رسید و به جهانیان عرضه شد. - «جوادی آملی،1387،ص - 434با توجه به تعاریف فوق مبلّغ دینی؛ کسی است که سعی میکند پیامهای دینی را که خود شناخت پیدا کرده به دیگری برساند. از نظر اصطلاح دینی، فردی که با گفتار، رفتار و کردار خود، افراد را به سیره انبیا و اولیای الهی دعوت میکند و شامل هر کسی است که این ویژگی را دارا باشد که اهم آنها روحانیت، معلمان، به ویژه معلمان دینی، مربیان و .... میباشد.در تبلیغ دین و رساندن آن به دیگران مؤلفههایی باید مراعات گردد تا اهدافی که مد نظر است تحقق یابد. مؤلفههای فرهنگ دینی که در امر تبلیغ دین باید مورد امعان نظر قرار گیرد متعدد است که در این مقاله به اهم آنها اشاره میشود:
-1 علم و بصیرت کافی نسبت به دین
-2 دغدغه خاطر نسبت به دین و مردم
-3 دوری از حزب گرایی و گروه گرایی
-4 صبر و پشتکار
-5 خلق و خوی ملایم
-6 مراعات ادب و حسن رفتار
-7 هماهنگی عمل و گفتار
-8 شناخت مخاطب
-9 استفاده از ابزار مناسب
-10 منطق و استدلال
-11 موقعیت شناسی
-12 اخلاص و اندیشه الهی مبلغ
-13 استفاده از ابزار مناسب
