بخشی از مقاله
مقدمه
93 زمستان / هشتم و شصت شماره هفدهم/ سال
با وجود کاربرد فراوان دانش واژه قدرت در حوزه های مختلف علوم سیاسـی، بـه تعبیـر رابرت دال، هنوز توافقی درباره مفهوم آن به وجود نیامده است(عالم، 1380، ص.(89 دلیل این امر شاید بیشتر از این جهت باشد که به گفته جـوزف نـای، قـدرت از جملـه مفـاهیم بدیهیای است که تجربه آن از تعریف و شرح این واژه آسانتر است(نای، 1387، ص.(95 جایگاه مهم این موضوع در زندگی اجتماعی و سیاسی ویژگی تمام تعاریف موجود پیرامون موضوع قدرت است؛ بهطوریکه برخی نظیر ولفرز اهمیت قدرت در جهان سیاسـت را بـه نقش پول در روابط اقتصادی تشبیه نموده (سیفزاده، 1379، ص(170 و برخی دیگـر آن را در حکم خورشید در منظومه شمسی دانسته انـد(عـالم، 1380، ص.(88 امـروزه اهمیـت قدرت نرم بیش از جنبههای سخت قدرت آشکار گردیده و ازاینرو کشورها داماًی در تلاش برای شناسایی، کسب یا نمایش این قدرت برآمدهاند. ایـن امـر بـهویـژه بـرای جمهـوری اسلامی ایران که به دلیل داشتن یک نظـام سیاسـیِ دینـی و مردمـی بـا مخالفـت هـا و چالشهای گوناگونی مواجه گردیده است، اولویت بیشتری دارد.
هدف از این پژوهش بررسی مؤلفه های دینی و ملی قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران، چگونگی ارتباط این مؤلفه ها با یکـدیگر و الگـوی مطلـوب جمهـوری اسـلامی در افزایش قدرت نرم خود می باشد. پژوهش حاضر در راستای این هدف، با اسـتفاده از روش تحلیل محتوا به استقرای منابع دینی و ملی قدرت نرم در نظام جمهوری اسلامی پرداخت و این فرضیه را به آزمون گذاشت که قدرت نرم نظام جمهوری اسلامی بـهطورهماهنـگ تحت تأثیر مؤلفه های دینی و عوامل هویت بخش فرهنگ ملی در جامعـه اسـلامی ایـران قرار دارد؛ ازاینرو همگرایی این مؤلفهها میتواند قدرت نرم نظام اسلامی ایران را تأمین و تقویت نماید و با توجه به آنکه فرهنگ سیاسی شیعه در ایران با آموزه های دینـی و ملـی آمیخته است، الگوی مطلوب نظام جمهوری اسلامی با بهرهگیـری از تمـام ظرفیـتهـای دینی و ملی جامعه اسلامی ایران قابل تدوین خواهد بود.
چارچوب نظری
سه دیدگاه در ارتباط با منابع قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران شایسته بررسی است:
دیدگاه نخست با تأکید بر منابع ملی از آن به مهمترین عامل قدرت نرم جمهوری اسلامی
ایران در مقایسه با منابع دینی نام می برد. موافقان این دیدگاه با محورقراردادن منابع ملی
110 در مقابل منابع دینی، معتقدند اتحاد و همبستگی ملت ایران، یک فاکتور مهـم در قـدرت
Archive of SID
نرم این کشور، حول محور دین اسلام دستنیافتنی اسـت (سـحابی، 1382، ش25، -11 .14 همو، 1382، ش30، ص.(41 بر اسـاس ایـن دیـدگاه گـرایشهـای دینـی در جوامـع اسلامی از جمله جامعه اسلامی ایران بسیار گسترده است؛ درحالیکه هر جامعه و کشوری از یک سرزمین، ملیت و تاریخ مشخص برخوردار مـیباشـد؛ ازایـنرو بـرای دسـتیابی بـه وحدت و انسجام ملی فقط باید به آموزههای ملیگرایانه تمسک جست (مشایی، .(1389
یدگاه فوق حداقل در بررسی تاریخِ ایران پس از اسلام قابـل تأییـد نیسـت؛ زیـرا در طول این مدت، اتحاد و انسجام ایرانیان حول محور دین و مذهب انکارناپـذیر اسـت، بـه ویژه از سده های میانی به بعد که هویت ملی ایرانیان همواره با مذهب تشیع عجین بـوده است. در تازه ترین نمونه، ایستادگی و اتحاد یکپارچه مردم ایران، در تجـاوز هشـت سـاله بیگانگان و دفاع از کشور، حول محور اسلام و تشیع تجلی یافت.
دیدگاه دوم با تأکید بر منابع دینی، جایی برای منابع ملـی در قـدرت نـرم جمهـوری اسلامی ایران باز نمی کند و ارزشی برای آن قایل نیست. این دیدگاه ضمن ابراز مخالفـت با هر آنچه که رویکرد ملیگرایانه داشته باشد، دین اسلام را مخالف سرسخت این رویکرد معرفی می کند. نظیر این دیدگاه را می توان در رویکرد افراطیون سـلفی در تخریـب ابنیـه تاریخی و آثار باستانی مشاهده کرد (کریمی حاج خادمی، .(1392
اشکالات متعددی در مقام تئوری و عمل میتوان به این دیدگاه وارد دانست؛ زیرا اولاً دین اسلام اصل ملیتها و قومیتها را به عنوان واقعیـتهـای عینـی و طبیعـی پذیرفتـه است(حجرات: (13، حتی متون دینی به برخی از جنبههای ملیگرایانه ماننـد حـب وطـن تشویق کردهاند و از علایم ایمان دانستهاند (قمی، ج2، ص668، ماده وطن)؛ ثانیاً در مقام عمل نیز نمی توان نقش تاریخی این عامل را در اتحاد و همبستگی ایرانیان در مقابلـه بـا مشکلات و تجاوزات خارجی انکار نمود.
دیدگاه سوم با رویکردی جامع قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران را در دو منبع دینی و ملی جستجو می کند. بر اساس نمودار زیر، دو منبع دینـی و ملـی قـدرت نـرم جمهـوری اسلامی ایران در بخش هایی بر هم منطبق میگردند؛ مواردی که آموزههای ملی در ایران دارای پشتوانه دینی و مذهبی نیز می باشند؛ بخش های دیگر شامل قسمت هایی است کـه هر کدام از منابع ملی یا دینی بهتنهایی میتوانند منبعی از قدرت نرم به شمار آیند. در این نوشتار با تأکید بر دیدگاه سوم، به استقرا و بررسی منابع دینـی و ملـی قـدرت نـرم نظـام
ایران اسلامی جمهوری نظام نرم قدرت ملی و دینی هایلفهؤم
111
Archive of SID
93 زمستان / هشتم و شصت شماره هفدهم/ سال
112
جمهوری اسلامی ایران خواهیم پرداخت.
قدرت نرم نظام جمهوری اسلامی ایران
مؤلفهها و نمادهای دینی و ملی قدرت نرم ایران
با مطالعه و بررسی وضعیت جامعه ایران، مشخص میگـردد کـه مؤلفـههـای اساسـی قدرت نرم این جامعه را باید در جاذبهای هویتیِ فرهنگ اسلامی- ایرانی جستجو کـرد. این فرهنگ مؤلفهها و نمادهای ملی و دینی را در خود جای داده است:
.2 مؤلفهها و نمادهای ملی
فرهنگ ایرانی از پیشینه ای چند هزار ساله برخوردار اسـت. وجـود چنـین قـدمت تاریخی برای ایران، نمادهای ملی و وطنی آن را برجستهتر میسازد:
-1 نام سرزمین ایران و هویت ایرانی
نام، یکی از نخستین شاخصه های احراز هویت می باشد. نام یک کشور، ضـمن ایجـاد هویت، زمینه یکپارچگی و وحدت ملی آن سرزمین را نیز فراهم میسازد. زمانی میتوان از نام یک کشور به عنوان مؤلفه مهمی از قدرت نرم و افزایش برد نرمافزاری آن یاد کرد که با پشتوانهای تاریخی و هویتیِ قوی شناخته شده و از اقتدار و جایگاه مناسـبی برخـوردار باشد و به تعبیری بتواند یک »نمانام(brand) « شناخته شود. نام سرزمین ایران بـه دلیـل شهرت تاریخی و کهن آن دارای چنین ویژگی هایی است. اقوام مختلف ایرانـی بـه رغـم برخی اختلافها خود را دارای هویت ایرانی و از نژاد آریایی میدانند و اکثر به دنبال تکیه بر قومیت، جدای از فضای جغرافیایی ایران نبوده اند. در این زمینه می توان به حضور همه اقوام، ادیان و مذاهب ایرانی در دفاع از کشور در جنگ تحمیلی هشت ساله اشاره نمود. در
Archive of SID
برخی از نتایج پژوهشی میزان علاقهمندی اقوام مختلف ایرانـی بـه ایـن کشـور بـیش از علاقه اقوام سایر کشورها به سرزمین خود است (ربـانی، 1379، ص97 و .(419 کنـت دو گوبینو مستشرقی که سال ها در ایران حضور داشته و کتاب هـایی دربـاره تـاریخ و تمـدن ایران نوشته است، درباره وطندوستی ایرانیان و عشق آنان به سرزمین خود مینویسد:
به عقیده من ایرانیان از نوعی میهنپرستی جاودانه برخوردارند؛ یکدیگر را دوست میدارند و مهر و محبت در نزد آنان اهمیت بسیاری دارد؛ آنان کشور را در وجود خودشان مـی داننـد و اگر کشورشان نباشد گویی پیکر خودشان نابود شده است؛ آنان هر حکومتی را بر خود دیده اند ولی هیچ تغییری در فرهنگ و تمدن آنان مشـاهده نشـده اسـت؛ ایرانیـان شـاهد بزرگتـرین تجاوزات تاریخ بودهاند ولی با شگفتی تمام ملیت خـود را حفـظ کـردهانـد (دو گوبینـو، 1364، ص.(15
نمونه بارز احساس وابستگی و تعلق خاطر به نام و هویت ایرانی را می تـوان در جعـل نام غیرایرانی برای خلیج فارس در سالیان اخیر و عکس العمل تند ایرانیان سراسـر جهـان مشاهده کرد. این عامل از پتانسیل بالایی در تقویت همبستگی ایرانیان مقـیم کشـورهای مختلف جهان برخوردار است.
-2 تاریخ و جاذبههای فرهنگی-تمدنی ایران
ایران دارای فرهنگ و هویتی پرجاذبه و ریشه دار است. این سرزمین با فرهنـگ و سابقه تمدنی چند هزار ساله، برخوردار از کهن ترین تمدن های تاریخ بشر است و به لحاظ چنین قدمتی، تأثیر آن بر سایر تمدن ها را نمیتوان انکار کرد. بسیاری از تـاریخ نگـاران و محققان، سابقه تمدن ایرانی را به پنج هزار سال قبـل از مـیلاد مسـیح رسـانده و تأکیـد می کنند مؤلفه های قدرت ایـران باسـتان، تـأثیر بسـزایی در سـاختار جهـان بعـد از خـود داشته اند(عنایت، 1378، ص. (39 یکی از ابعاد قدرت نرم ایران، بنیادهـای فرهنگـی غنـی این سرزمین می باشد که در طول تاریخ سبب گردید در برابر تهدیدات مقاومـت نمایـد یـا مهاجمان را در فرهنگ خود ادغام نماید. با دمیدن طلیعه اسلام و آشنایی ایرانیان بـا ایـن دین آسمانی و درک محسنات آن برای زندگی دنیا و آخرت انسان، جامعه ایران با آغوش باز پذیرای آیین رهایی بخش اسلام شد و از این پس تاریخ تمـدن ایرانـی- اسـلامی بـه عنوان جزئی از هویت ملی ایرانیان در قالب جدید شکل گرفت. ایرانیان هرگز دین اسـلام را شریعتی تحمیلی احساس نکردند و لذا از همان ابتدا مبدأ تاریخ رسمی کشـور، هجـرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه که مهم ترین واقعه حرکتآفرین در تاریخ ایـن مکتـب
ایران اسلامی جمهوری نظام نرم قدرت ملی و دینی هایلفهؤم
113
Archive of SID
93 زمستان / هشتم و شصت شماره هفدهم/ سال
است، قرار گرفت.1 با ورود اسلام به ایران، ریشـه هـای تمـدن ایرانـی- اسـلامی در ایـن سرزمین جوانه زد و با پیشرفت در علوم مختلف از جمله شیمی، پزشکی، نجوم، معمـاری، خطاطی، نقاشی، موسیقی، فقه، اصول، کلام، جغرافیـا، دریـانوردی بـهسـرعت در جهـان گسترش یافت. این تمدن با تولید علم و پرورش اندیشمندان و چهرههای بزرگ در طـول تاریخ کهن و پربار خود، گنجینه عظیمی را بر تمدن بشری افزود و جهان را مدیون خـود ساخت؛ چنانکه بسیاری از مورخان، بخش بزرگی از پیشرفت های علوم و تمدن بشری را مدیون فرهنگ و تمدن ایرانی دانسـته انـد. رومـن گیرشـمن (باسـتان شـناس فرانسـوی) می نویسد: »ایرانیان نخستین ملتی بودند که امپراطوری جهـانی بـه وجـود آوردنـد و روح عدالت و آزادمنشی را که تا آن زمان بر بشر مجهول بود، بسط و اشاعه دادند)«گیرشـمن،
1388، ص.(5
-3 قدمت و تنوع زبان فارسی
زبان یکی از عناصر تعیینکننده و شکلدهنده فرهنگ هاست. اهمیت قدمت سرزمینی و فرهنگ ایرانی به زبان آن نیز سرایت می کند. فرهنگ ایرانی در طول تاریخ چنـد هـزار ساله خود از یک تداوم زبانی برخوردار بوده است. با آنکه زبان فارسی در دورههای مختلف صورت های گوناگونی به خود گرفته، هرگز تبار ایرانی خود را از دست نـداده و بـا حـداقل تلفیق و ترکیب از جهت آوایی و واژگانی در یک رشته توالی خـاص تحـول یافتـه اسـت. زبان های مختلف فارسی (اوستایی، پهلوی و پارسی باستان) همه بـه یـک خـانواده زبـان ایرانی تعلق دارند. این زبان ها از جهت آوایی و نوشتاری تفـاوتهـای محسوسـی بـا هـم دارند؛ اما به تعبیر برخی همگی جزء خانواده زبان فارسیاند و ریشههایی ژرف و ناگسستنی با پیشینه خود دارند(صفا، 1375، ص.(116
