بخشی از مقاله
چکیده:
در دهههای اخیر انتخاب نوع اقدامات مدیریت بحران سیل تبدیل به یک چالش میان برنامهریزان حوضه آبریز شده است، چون تنها استفاده از معیار حجم سیل برای تعیین راهحل انتخابی کفایت نمیکند؛ بنابراین فراتر از مشخصات رواناب و طغیان، نیاز به تعریف مجموعهای از معیارهای جامع وجود دارد که به کمک آنها ارزیابی پایداری طرحهای کاهش اثرات سیل امکانپذیر خواهد بود. لذا بهمنظور بررسی اثرات کاهشی استراتژیهای مدیریت پیش از بحران سیل، از یک مدل تصمیمگیری چند معیاره - MCDM - جبرانی، DEFI NI TE، همراه با معیارهای تابآوری در توسعه پایدار - SDC - استفادهشده است. در این تحقیق با توجه به شرایط محیطزیستی، اجتماعی و اقتصادی منطقه، مجموعهای از گزینههای سازهای و غیر سازهای برای مدیریت پیش از بحران در بازهای از رودخانه دوغ واقع در حوضه مادرسو در شمال شرقی ایران در نظر گرفتهشده است و بهمنظور بررسی اثر عدم قطعیت در رتبهبندی گزینهها آنالیز حساسیت انجامشده است. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که با این شیوه میتوان بررسی اثرات استراتژیهای مختلف را با تابآوری و پایداری بیشتر در سطح حوضه آبریز انجام داد. همچنین نتایج نشان میدهد که مدل جبرانیMCDM برای ترکیب معیارهای مختلف فنی، اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی جهت رتبهبندی این استراتژیها مناسب است. این مدل قابلیت آن را دارد که بر اساس تغییر در ارجحیت هر یک از معیارهای فوق، بتوان استراتژیهای مدیریتی را رتبهبندی نمود و بهترین گزینه را انتخاب کرد.
کلمات کلیدی: مدیریت بحران سیل، پایداری، تابآوری،MCDM، مدل جبرانی.
.1 مقدمه
وقوع سیل زندگی ساکنین در سیلابدشتها را به خطر میاندازد، اثرات مخربی بر روی محیط اجتماعی، اقتصادی و محیطزیستی تحمیل میکند و توسعه پایدار در مناطق سیلخیز را با چالش مواجه میسازد. بهمنظور کاهش میزان بحران، علیالقاعده میبایست اشغال و اسکان سیلابدشتها محدود شود، درحالیکه چنین رویکردی نیز موجب جلوگیری از توسعه اجتماعی و اقتصادی منطقه میشود WMO &GWP - ، . - 2004 بااینحال، افزایش جمعیت، شهرنشینی، فعالیتهای کشاورزی و جنگلزدایی به معنای این است که جامعه بهطور فزایندهای در برابر اثرات نامطلوب حوادث سیلابی آسیبپذیر شده است WMO - ، . - 2006
تغییر الگوی مدیریت سیلاب از اقدامات سنتی دفاعی به مدیریت فعال استراتژیهای پیش از بحران سیل در صورت کنترل بیثباتیهای اجتماعی، اقتصادی و محیطزیستی در منطقه به علت مخاطرات ناشی از سیلاب، میتواند یک راهحل جامع و یکپارچه باشد و یک بنیان پایدار را برای توسعه در منطقه فراهم نماید. نیاز به این تغییر الگو در ورای مفهوم مدیریت یکپارچه سیل - I FM - الهامبخش است، که به دنبال ادغام توسعه منابع آب و زمین در حوضههای رودخانهای در چارچوب مدیریت بههمپیوسته منابع آب - I WRM - است. علاوه بر این، در این رویکرد نباید منابع نسل آینده با از بین بردن خطر سیل برای نسل حاضر قربانی شود WMO - ، . - 2006
مدیریت یکپارچه سیلاب شامل تمام فعالیتهایی است که منطقه را قادر به مقابله با سیلاب نموده و پایداری آن را افزایش میدهد - دی براین، . - 2005 این اقدامات شامل طیف گستردهای از ا ستراتژیها بهمنظور کاهش اثرات مخرب سیل بر جامعه، اقتصاد و محیطزیست بشری است. این فعالیتها دربرگیرنده گزینههای مختلف سازهای، که از یک ساختار برای کنترل سیل استفاده میکنند، و گزینههای مختلف غیر سازهای، که خسارات را بدون کنترل سیل کاهش میدهند، میباشند. پایداری نیز در اینجا بهعنوان بهبود توسعه اجتماعی- اقتصادی بدون تنزل ارزشهای محیطزیستی و با در نظر گرفتن عدم قطعیتها و پویایی در یک سیستم تفسیر میشود - دی براین، . - 2005 در این راستا، توجه به توسعه پایدار در مدیریت بحران سیل نیازمند رعایت معیارهای پایداری اقتصادی، عدالت اجتماعی، تابآوری، ریسک و حفظ محیطزیست هست که منجر به هدایت تصمیمگیری برای انتخاب یک مدلMCDM مناسب میشود.
بهعبارتدیگر، برای ارزیابی وجود یا عدم وجود پایداری در پروژههای کنترل سیل، چهار معیار - عدالت و انصاف، تابآوری، ریسک و وفاق عمومی - پیشنهادشده توسط سیمونوویچ باید رعایت شوند - تاکوچی و همکاران، . - 1998 بنابراین، انتخاب استراتژی مطلوب مدیریت بحران سیل یک مسئله تصمیمگیری چند معیاره بوده، و توسعه یک مدل تصمیمگیری چند معیاره مناسب - MCDM - در آن ضروری است. در میان مدلهای مختلف، روشهای اولویتبندی جبرانی کاربردهای فراوانی در مسائل تصمیمگیری و رتبهبندی گزینهها دارند و هنگامی مورداستفاده قرار میگیرند که معیارها دارای مقادیر کمی باشند. در برخی تحقیقات، باوجود استفاده از معیارهای ویژه اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی، مدلهای تصمیمگیری جبرانی مانند مدل MACBETH
- اندازهگیری جذابیت توسط یک روش ارزیابی طبقاتی - ، روش ساده وزنی و روش AHP - فرآیند تحلیل سلسله مراتبی - استفاده میشوند - ویلت 1991؛ کاستا و همکاران، 2004؛ بروور، 2004؛ کوبال، 2009؛ دنگ، . - 2010 در این روشها ارزش پایین یک گزینه برای جلب رضایت یک معیار باارزش بالای معیار گزینه دیگر جبران میشود. اگرچه اصول نظری تصمیمگیری چند معیاره بیش از دو دهه مطرحشده و در کاربردهای مختلف مهندسی صنعتی استفاده میشوند، تعداد محدودی از آنها تنها در مدیریت سیلاب اعمالشده است - مایر و همکاران، . - 2008 آنها عبارتاند از کاربرد نرمافزار DEFI NI TE برای ارزیابی طولانیمدت گزینههای مدیریت ریسک سیلاب در هلند و ایران است - جانسن، 2003؛ بزرگی، . - 2008 در مطالعه دیگری، یک روش جبرانی، تابع افزایشی سودمندی - UTA - ، برای اولویتبندی زیر حوضهها در کنترل سازهای سیل استفادهشده که در آن تنها شاخصهای فنی سیلاب
بهعنوان معیار استفادهشده است - خلقی، . - 2002 در این راستا، برخی از استراتژیهای تابآور مدیریت پیش از بحران سیلاب در حوضه مادرسو در این مقاله معرفیشده است و کلیه فرآیندهای کلیدی مدیریت سیلاب برای ایجاد یک جامعه تابآور از طریق بهترین ترکیب اقدامات کوتاهمدت و بلندمدت شامل مداخلات ساختاری و غیر ساختاری با مشارکت فعال همه ذینفعان در یک اقدام قرار دادهشده است. مدل DEFI NI TE بهعنوان یک ابزار تصمیمگیری جبرانی با توانایی تعیین اولویتبندی گزینههای مختلف بر اساس معیارهای کمی و کیفی ارزیابی مدیریت سیلاب ارائهشده توسط محققان پیشین و ارزیابی عدم قطعیت بر اساس یکپارچگی معیارهای سنجش توسعه پایدار - SDC - استفادهشده است.
.2 روششناسی
- 2 1 توسعه پایدار و مدیریت پیش- بحران سیل
مفهوم پایداری تغییرات اساسی را در زمینههای تو سعه و محیطزیست از دهه 1980 به ارمغان آورده است - سیگز و همکاران، . - 2015 این پایداری مستلزم در نظر گرفتن عواقب و پیامدهای ناشی از فعالیتهای حال حاضر بشر در یک چشمانداز بلندمدت است که هدف آن رسیدن به کیفیت رضایتبخش زندگی هم در حال و هم در آینده است - گاسپاراتوس و همکاران، . - 2008 اخیراً، یک علاقه فزاینده در تغییر جهت به سمت مدیریت پایدار و یکپارچه منابع آب به وجود آمده است. مدیریت آب در توسعه و گسترش مناطق مسکونی جدید، بدون اینکه بار اضافی بر دوش زیرساختهای موجود بگذارد، موظف به تأمین نیاز برای دستیابی به سطح قابل قبولی از خدمات است بهطوریکه حداقل اثرات را بر روی محیطزیست طبیعی داشته و درعینحال دارای اثرات قابلقبول اجتماعی و اقتصادی باشد و همه این مؤلفهها در سیستم نیز باید برای رسیدن به پایداری با یکدیگر در تعادل باشند - ساندوالسالیز و همکاران، . - 2010 درنتیجه، یک سیستم پایدار حوضه آبریز بهعنوان بخشی از سیستم یکپارچه مدیریت منابع آب ملی باید با دستورالعملهای فوق سازگار بوده و مطابقت داشته باشد.
در طول چهار دهه گذشته، مخاطرات طبیعی مانند سیلاب رودخانهای و ساحلی، زلزله، رانش زمین، سونامی، طوفانهای گرم سیری، گردباد، گردوغبار و خشک سالی باعث تلفات جانی و خسارتهای مالی، تخریب زیرساختهای ملی و همچنین آسیبهای محیطزیستی شده است که اثرات اجتماعی و اقتصادی آنها همچنان گریبان گیر بخشهایی از جوامع انسانی است - مکبین، . - 2012 بنابراین وقوع بلایای طبیعی یکی از موانع اصلی بر سر راه توسعه پایدار محسوب میگردد که پیشرفت و دستاوردهای اقتصادی و اجتماعی آن را بشدت به خطر میاندازد. ازاینرو برنامهریزی و اجرای اقدامات مرتبط با کاهش ریسک و بهبود مدیریت بحران سوانح طبیعی بهویژه سیل یکی از ضروریات توسعه پایدار و لازمه حفظ سرمایههای انسانی و اقتصادی یک کشور است.
همانطور که در بخش قبل ذکر شد، مدیریت بحرانهای طبیعی به تمام فعالیتهایی گفته میشود که یک منطقه را قادر به مقابله با اغتشاش و افزایش پایداری میسازد - بزرگی، . - 2007 در نگرش جدید، مدیریت بحران در یک حوضه آبریز شامل مجموع تمام فعالیتها، برنامهها و اقداماتی است که میتواند قبل، در طی و پس از یک فاجعه باهدف جلوگیری از بحران، کاهش اثرات آن و یا بازیابی خسارتهای آن آغاز گردد - وازیلسکو و همکاران، . - 2008 همانطور که در شکل1 نشان دادهشده است، سه مرحله کلیدی عملیاتی که در خلال مدیریت بحران آغاز میشوند عبارتاند از:
· فعالیتهای صورت گرفته برای کاهش تلفات انسانی و خسارات مالی ناشی از یک خطر بالقوه - قبل از یک فاجعه - . بهعنوانمثال انجام برنامههای آگاهیرسانی، تقویت ساختارهای ضعیف موجود، آمادهسازی طرحهای مدیریت بحران در سطح خانواده ها و جامعه و غیره. چنین اقدامات کاهشی تحت این مرحله بهعنوان فعالیتهای کاهش و آمادگی در برابر مخاطرات نامیده میشوند.
· طرحهای تهیهشده برای حصول اطمینان مبنی بر اینکه نیازها و تدارکات قربانیان برآورده شده و درد و رنج به حداقل رسیده باشد - در طول یک فاجعه - . فعالیتهای صورت گرفته در این مرحله تحت عنوان عملیات پاسخ اضطراری نامیده میشود.
· طرحهای تهیهشده در پاسخ به یک بحران باهدف رسیدن سریع به بهبودی و بازسازی جوامع آسیبدیده، بلافاصله پس از وقوع مصیبت - پس از یک بحران - . این مورد بهعنوان فعالیتهای پاسخ و بازسازی نامیده میشود.
