مقاله جای‎ پای ‎اکولوژیکی و نقش آن در توسعه ‎پایدار شهری

بخشی از مقاله

چکیده
در این مطالعه، با کاربرد روش توصیفی-تحلیلی به بررسی محتوای برخی از منابع مرتبط با موضوع تحقیق یعنی از طریق جستجو در اسناد کتابخانهای و پایگاههای اینترنتی پرداخته است. بنابراین هدف از پژوهش حاضر این است که با مروری بر مفهوم ردپای اکولوژی بر به بررسی مهمترین اثرات آن بر توسعهپایدار شهری بپردازد. مهمترین یافته ها نشان داد ردپایاکولوژیک یک شهر اندازه بار تحمیلشده از شهر بر منابع جهت تأمین نیازهای آن است. ردپایاکولوژیک مشخص می کند مقدار زمین موردنیاز برای حفظ سطح جاری مصرف منابع و تخلیه ضایعات جمعیت آن شهر و بهطورکلی حفظ سطح کیفیت موجود زندگی شهر چقدر است. بنابراین کاهش جاپایاکولوژیکی شهر سهم مثبتی در حرکت بهسوی پایداری دارد.
کلمات کلیدی: جایپایاکولوژیکی، توسعهپایدار، روش توصیفی-تحلیلی

.1 مقدمه
جوامع مختلف بشری در جهان بهخاطر تراکم جمعیت و فشردگی فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی، مهمترین مراکز مصرفی منابع و تولیدکننده مواد زائد و آلودگی بهشمار میروند. انسانها حدود سهچهارم منابعطبیعی موردنیاز جهان را بهمصرف میرسانند. طی سالهای اخیر مسائلی همچون: افزایش سطح گازهای گلخانهای، تخریب محیطزیست و جنگلزدایی به همراه کاهش ظرفیت زیستی کرهزمین جهت پاسخدهی به نیازهای بشر از مهمترین دغدغههای جهانی بوده است. بدیهی است که هر شخص از جمعیت انسانی در هرروز دارای اثراتی بر روی سیاره زمین یا بیوسفر است. اما آنچه حائز اهمیت است میزان اثری است که هر شخص به هنگام استفاده از منابعطبیعی و محیطزیست بر روی کرهزمین بر جا میگذارد. در این خصوص میزان اندازه اثر انسان که باعث بهمخوردن تعادل پایدار اکوسیستمهای طبیعی میشود، دارای اهمیت است.

در این راستا مفهوم ردپایاکولوژیک مشخصکننده میزان نیاز و اثرات انسان است و پیشنهاددهنده فاکتورهایی است که میتواند باعث بهبود وضعیت پایداری و استفاده مستمر از منابعطبیعی باشد. اصطلاح و تکنیک جاپایاکولوژیکی نخستین بار توسط Wackernagel و Rees بیان شد. از منظر این دو اندیشمند، هر واحد انسانی - اعم از فرد، شهر و یا کشور - بر روی زمین تأثیر میگذارد، چرا که تولیدات و خدمات طبیعت را مورداستفاده قرار میدهد. بنابراین تأثیر اکولوژیکی آنها برابر با وسعتی از طبیعت است که آنها برای تداوم زندگی اشغال کردند Wackernagel .[2] و - 1996 - Rees بهجای مطرح نمودن این سؤال اساسی که یک منطقه خاص، از چه تعداد جمعیت میتواند بهصورت پایدار حمایت نماید؟، سؤال انتقادی دیگری را مطرح میکنند: اینکه چه مقدار از یک منطقه حاصلخیز برای تداوم نامحدود جمعیتی محدود لازم است و آن سرزمین در کجای زمین واقعشده است؟ به نظر آنها، طرح این رهیافت بر هرگونه ایراد وارد بر مفهوم ظرفیت انسانی مبتنی بر عوامل تجاری و تکنولوژیکی فائق میآید .[20]

در این راستا تحقیقات متعددی در سراسر دنیا در ارتباط با محاسبه ردپایاکولوژیک صورت گرفته است. از جمله مطالعات Holden و - 2005 - Hoyer، در بررسی جاپایاکولوژیکی سوخت، Mac Donald و - 2008 - Patterson که به تعیین جاپایاکولوژیکی 16 منطقه در نیوزلند پرداختند و پژوهش Huang و همکاران - 2007 - با عنوان ردپایاکولوژیک و بازتابهای توسعه سبز در هانگزو طی سالهای .1998-2008 در ایران نیز مطالعاتی در این زمینه طی سالهای اخیر انجامشده است ؛13؛[11 .15] حسینزادهدلیر و ساسانپور - 1388 - ، در مطالعه جاپایاکولوژیکی در پایداری کلانشهرها؛ با نگرشی بر کلانشهر تهران، پژوهش فریادی و صمدپور - 1387 - با بررسی آثار محیطزیستی افزایش تراکم جمعیت و ساختوسازهای شهری، بخصوص بلندمرتبهسازی در منطقه الهیه تهران و مطالعه شکور و همکاران - 1390 - در ارزیابی و سنجش چگونگی پایداری گردشگری در منطقه بوان ممسنی بااستفاده از مدل رد پای اکولوژیک 8]؛7؛6؛.[5 در این راستا هدف این پژوهش این است که با مروری بر مفهوم ردپای اکولوژی به نقش آن در توسعه شهر بپردازد.

.2 روش تحقیق
این مقاله بهصورت توصیفی- تحلیلی بوده و با بررسی محتوای برخی از منابع مرتبط با موضوع تحقیق از طریق جستجو در اسناد کتابخانهای و پایگاههای اینترنتی بهدستآمده است. بهعبارتدیگر در این مطالعه برای تعیین چارچوبی مناسب جهت دستیابی به مبانی نظری موضوع موردبحث مقالات، پایاننامهها و کتب علمی داخل کشور در زمینه جاپایاکولوژیکی بشر بر بیوسفر و تأثیر آن بر توسعه شهری مورد بررسی قرار گرفت و اطلاعات مفید آنها استخراجشده است. بعد از استخراج اطلاعات لازم و تجزیهوتحلیل آنها، مطالب مختلف از هم تفکیک و دستهبندی و در متن آورده شده است. انتظار میرود بامطالعه این مقاله خواننده بتواند:
-1شاخص جاپایاکولوژیکی را تعریف کند و با مفهوم آن آشنا شود.

-2 با جاپایاکولوژیکی شهر و پیرامون آشنا شود و تفاوت شاخص ردپا و ظرفیتزیستی را درک کند.

3 -با روشهای برآورد شاخص ردپایاکولوژیک، نحوه محاسبه و مؤلفههای آن آشنا شود و بتواند جاپایاکولوژیکی برای مناطق مختلف را محاسبه کند.

-4با مزایا و محدودیتهای شاخص جاپایاکولوژیکی آشنا شود.

.3نتایج
توسعهای پایدار است که نیازهای فعلی را بدون خدشهدار کردن توانایی نسل آینده در تأمین نیازهای خود، تأمین نماید. امروزه نادیدهگرفتن شاخصهای توسعه پایدار در کنار گسترش بیرویه شهرها و رشد جمعیت تهدیدی جدی برای حیات شهر محسوب میگردد. توسعه پایدار اکولوژیک ایدهالترین نوع توسعه به دلیل حفظ فرآیندهای ضروری برای ادامه زندگی است. نتیجه گسترش مفهوم توسعهپایدار و ورود آن به شهر ارائه مدلهای کمی و کیفی برای اندازهگیری پایداری و عملیاتی شدن ایده شهر پایدار است. ردپایاکولوژیک تعاریف متعددی دارد ازجمله ابزار ارزیابی میزان ارتباط انسان با طبیعت، شاخصی برای اندازهگیری کیفیت نیازهای یک گروه انسانی که با مقدار مشخصی از سطح زمین و آب به تولید منابع مصرفی و دفع مواد زائد میپردازند.

همچنین شاخصی برای اندازهگیری عرضه و تقاضای منابع تجدیدپذیر موردنیاز، برای اطمینان از پایداری خدمات انسانی است. برعکس ظرفیت تحمل که مشخص میکند چه تعداد جمعیت میتوانند در یک پهنه مشخص از زمین زندگی کنند، جاپایاکولوژیکی برآورد میکند که به چه مقدار زمین برای تأمین زیست فرد یا جمعیت، صرفنظر از کجایی آن، نیاز است .[10]شهرها مصرفکننده مقادیر مهمی از منابعاند و اثر زیادی بر محیطزیست بسیار فراتر از محدوده مرزهایشان دارند. این وضعیت نشاندهنده روندی ناپایدار است که نیازمند کنترل اساسی و برعکس شدن روندهاست. اندازهگیری جاپایاکولوژیکی روشی برای توضیح اثر شهر در محیطزیست است ردپایاکولوژیک یک شهر اندازه بار تحمیلشده از شهر بر منابع طبیعی و محیطزیست برای تأمین نیازهای شهر است.

جاپایاکولوژیکی نشان میدهد که مقدار زمین موردنیاز برای حفظ سطح جاری مصرف منابع و تخلیه ضایعات جمعیت آن شهر و بهطورکلی حفظ سطح کیفیت موجود زندگی شهر چقدر است. برایناساس کاهش جاپایاکولوژیکی شهر سهم مثبتی در حرکت بهسوی پایداری دارد. یکی از اهداف مهم پایداری محیطی در طراحی و مدیریت شهری، توانمند ساختن شهر برای کاهش جاپایاکولوژیکی است. یک شهر مثل هر سیستم زیستی، مواد اولیه، آب و انرژی را مصرف میکند و در فرایندها آنها را به مواد و کالاهای مفید و ضایعات تبدیل میکند. این فرایند فرآوری و تبدیل مواد، سوختوساز شهری نامیده میشود. برای کاهش جاپایاکولوژیکی شهر، بهرهوری و راندمان بالاتر سوختوساز شهری ضروری است.

در کاهش جاپایاکولوژیکی تا حد امکان مشکلات باید در سطح محلی حل شوند و به موقعیتهای جغرافیایی دیگر یا به نسلهای آینده منتقل نشوند .[16]اساس شاخص جاپایاکولوژیکی از چندین کارکرد ویژه در نواحی زیستی تشکیلشده است که شامل؛ - 1زمین انرژی: مساحت جنگلی موردنیاز برای جذب دیاکسید کربن، - 2پهنههای آب: مساحت دریایی که برای تولید غذا نیاز است. - 3زمین در حال استفاده: باغ، زمین کشاورزی، مرتع و جنگل، - 4 زمین ساختهشده: مساحت زمینی که برای ساختوساز موردنیاز است و - 5 زمین باقابلیت دسترسی محدود: جنگل غیرقابل دسترسی و بیابان. دیدگاه قیاسی یا ترکیبی - روش متمرکز- بالا به پایین- از دادههای ملی استفاده میشود و در سطح جهانی و ملی. در سطح کوچکمقیاس - و دیدگاه استقرایی یا جز بهجز - روش غیرمتمرکز- پایین به بالا- کاربرد بیشتر برایشهرها و در سطح بزرگمقیاس - دیدگاههای اصلی برای محاسبه جاپایاکولوژیکی و کارکرد ویژه در نواحی زیستی میباشند.

در اینجا لازم است هدف استفاده از جاپایاکولوژیکی توضیح داده شود که به درک چگونگی بهرهبرداری از منابع و ارزیابی اثرات محیطزیستی افزایش تراکم جمعیتی و ارائه راهحل مناسب برای مصرف بهینه و هدایت تصمیمات توسعه جدید اشاره شود. جهت دستیابی به این اهداف  گذر از یکسری مراحل لازم است ازجمله؛ جمعآوری داده با استفاده از مطالعات اسنادی و کتابخانهای، مقایسه تغییر کاربری اراضی و گسترش منطقه در مقاطع زمانی مختلف، محاسبه میزان واقعی زمین مورداستفاده برای تأمین نیازهای جامعه بهعنوان شاخصی گویا از مجموعه آثار محیطزیستی ناشی از توسعه فیزیکی آن و محاسبه میزان کاهش فضای سبز و مجدداً بهعنوان یکی از شاخصترین اثرات محیطزیستی توسعه شهری.

.3,1روشهای محاسبه ردپایاکولوژیک
در حال حاضر سه روش برای محاسبه جاپایاکولوژیکی وجود دارد که شامل روش ترکیبی، روش اجزاء و روش مستقیم میشود، هر یک از سه روش از منابع دادهای متفاوتی برای محاسبه شاخص استفاده میکنند. برخی از شهرها در مطالعات ردپایاکولوژیک خود از ترکیب این روشها استفاده کردهاند.

روش ترکیبی: این روش رویکرد اصلی که Wackernagel و - 1996 - Rees برای اندازهگیری جاپایاکولوژیکی در سطح کشورها بهکار گرفتند و دادههای آن از کالاهای تولیدشده و مبادلهشده بهدست میآید.

روش اجزاء: بهرغم سادگی کاربرد روش ترکیبی برای محاسبه جاپایاکولوژیکی شهرها، این روش بهطور بالقوه نتایج نادرستی میدهد. چون بخش محدودی از دادههای مصرف محلی را برای یک شهر در محاسبه شاخص به کار میگیرد.

روش مستقیم: این روش اغلب برای محاسبه جاپایاکولوژیکی شرکتها، خانوار یا افراد استفاده میشود. این روش از دادههایی استفاده میکند که مستقیماً از فعالیتهای مصرفی این گروههای مختلف گردآوری شدهاند. درعینحال، مجموعه دادههای مستقیم برای شهرها همیشه در دسترس نیستند و به منابع زیادی برای تهیه نیاز دارند.
پیمودن این فرایند در قالب ارائه الگوی خاصی امکانپذیر است که شامل:

-طبقهبندیهای مصرف: غذا- مسکن- حملونقل- کالاهای مصرفی- خدمات- انرژی- مواد زائد -طبقهبندیهای انواع اراضی

-تخمین سرانه مصرف سالانه مواد مصرفی اصلی بر اساس مجموع دادههای منطقهای و تقسیم مصرف کل به میزان جمعیت -تخمین زمین اختصاص دادهشده به هر نفر برای تولید هر مورد مصرفی از طریق تقسیم متوسط مصرف سالانه به متوسط تولید سالانه -محاسبه متوسط کل رد پای اکولوژیکی هر فرد از طریق جمع تمام اکوسیستمهایی که به هر فرد اختصاصیافته

-به دست آوردن EF منطقه موردمطالعه از طریق ضرب در تعداد کل جمعیت.

با توجه به مطالب فوق مراحل اصلی محاسبه جاپایاکولوژیکی برای یک کشور، شهر یا سازمان شامل موارد زیر است:

-1تعیین هدف؛ ملاحظه دلایل محاسبه و تحلیل ردپایاکولوژیک ی،

2 -تعیین سیستم مرزبندی؛ تعیین محور تحلیل و تصمیم در مورد اینکه جاپایاکولوژیکی چه مواردی را پوشش میدهد و چه مواردی را حذف میکند،

-3تشخیص منابع دردسترس؛ همچنان که برای محاسبه جاپایاکولوژیکی به اطلاعات وسیعی نیاز است، بودجه کافی برای تأمین نیروی لازم، ضروری است،

-4مشخص کردن ورودی و خروجیهای سیستم موردنظر،

-5تعیین محدودههای عمده مورداتکای تولید،