بخشی از مقاله
چکیده
دوران معاصر، عصر دموکراسیهای نمایندگی است. این نظامها بدون وجود و فعالیت احزاب قادر به بقا نخواهد بود. امروزه احزاب یکی از ابزارهای مشارکت سیاسی و مهار قدرت در جوامع مختلف محسوب میشوند؛ به طوری که حذف آنها از صحنهی سیاسی و اجتماعی کشور هم مردم را در انتخاب مدیران دچار مشکل میکند و هم زمینهی به صحنه آمدن نیروهایی را فراهم میآورد که سابقهی روشنی در عرصهی سیاسی و اجتماعی ندارند.تحزب به معنای تلاش و رقابت برای به دست گرفتن قدرت سیاسی از طریق قانونی از یک سو سبب شفافسازی روابط دولت و مردم شده و دولت را در مقابل مردم پاسخگو مینماید و از سوی دیگر، روشی برای تثبیت شایسته سالاری و دست به دست شدن قدرت در یک نظام سالم سیاسی را فراهم میآورد. عدم وجود احزاب سیاسی، جامعه را به سمت جامعهای تک ساختی و تک گفتمانی سوق میدهد و مانع از رشد سیاسی و فرهنگی مردم میشود.
سوال اصلی این مقاله این است: »رویکرد دولت خاتمی به حزب سیاسی چگونه بوده است؟.« فرضیهی ما بر این گزاره استوار است: »از آنجا که در جمهوری اسلامی ایران رویکرد به حزب سیاسی تابعی از گفتمان سیاسی دولت است، در دوران ریاست جمهوری سید محمد خاتمی با طرح توسعه سیاسی و تأکید بر تکثرگرایی زمینهی توسعهی احزاب فراهم شد.«در مقاله پس از بررسی سخنان سید محمد خاتمی در باره تحزب، اقدامات دولت وی، نحوه و میزان فعالیت احزاب سیاسی در این دوره بررسی میشود. یافتههای تحقیق نشان میدهد که در دورهی مذکور به دلیل تسلط گفتمان اصلاحطلبی به احزاب و تشکیلات سیاسی قانونی در مقایسه با دورهی قبلی و بعدی توجه ویژهای وجود داشت و تلاش شد تا بسترهای مناسب برای فعالیت احزاب سیاسی فراهم گردد.
واژگان کلیدی:جمهوری اسلامی ایران، احزاب سیاسی، توسعه سیاسی، تکثرگرایی، سید محمد خاتمی.
1 - - مقدّمه
هفتمین دورهی انتخابات ریاست جمهوری در دوم خرداد 1376، با حضور چهار نامزد انتخاباتی برگزار گردید که در نهایت، حجت الاسلام سید محمد خاتمی با اکثریت قاطع آراء به ریاست جمهوری انتخاب شد. در این انتخابات، بیش از 29 میلیون نفر از واجدین شرایط انتخابات شرکت کردند که خاتمی با بیست میلیون رأی پیروز شد. به نظر وی توسعهی سیاسی به منظور بسترسازی مناسب برای مشارکت مردمی باید از اولویت خاصی برخوردار باشد؛ از آن رو کلید توسعه در دیگر زمینهها را توسعهی سیاسی و فرهنگی میدانست. بر این اساس، خاتمی تبلیغات انتخاباتی خود را بر توسعهی سیاسی و فرهنگی متمرکز ساخت و بر ضرورت تقویت جامعهی مدنی، قانونگرایی، توسعهی احزاب سیاسی و حقوق زنان و جوانان تاکید کرد - عظیمی دولت آبادی، . - 83 :1387
بعد از دوم خرداد 1376، گفتمان جدیدی مبتنی بر احیای ارزشهای اولیهی انقلاب و قانون اساسی مطرح گردید. در این گفتمان بر توجه بیشتر به حرمت انسان و حقوق وآزادیهای او، حاکمیت قانون و قانونگرایی تاکید میشد. از این رو توسعهی سیاسی و گسترش احزاب سیاسی و نهادهای مدنی از اصول اساسی برنامههای دولت بود.در اینجا قصد داریم تا رویکرد دولت سید محمد خاتمی به عنوان نمایندهی گفتمان اصلاح طلب نسبت به حزب سیاسی را بررسی کنیم و ببینیم تا چه حد دولت خاتمیتوانست توسعهی سیاسی به خصوص گسترش احزاب سیاسی را که جزء اهدافش بود، در دولت خود محقق سازد. ابتدا گفتمان اصلاح طلبی را شرح میدهیم و سپس وضعیت احزاب سیاسی در زمان دولت مزبور و احراب سیاسی فعال آن دوران را تحلیل میکنیم و پس از آن نگاه آقای خاتمی به حزب سیاسی و روند عملکرد دولت وی را در این حوزه شرح میدهیم.
- 2 - چارچوب نظری: گفتمان حزب و توسعه سیاسی
گفتمان پدیده، مقوله یا جریانی اجتماعی است؛ به تعبیر بهتر گفتمان جریان و بستری است که دارای زمینهای اجتماعی است. اظهارات و مطالب بیان شده، گزارهها و قضایای مطرح شده، کلمات و عبارات مورد استفاده و معانی آنها جملگی بسته به این نکته دارند که کی، کجا، چگونه، توسط چه کسی، له یا علیه چه کسی یا چه چیزی صورت گرفتهاند. به بیان دیگر بستر زمانی و مکانی مورد استفاده و سوژههای استفاده کنندهی هر مطلب، گزاره و قضیهی تعیین کنندهی شکل، نوع و محتوای هر گفتمان به شمار میروند - مک دانل، . - 56 :1380به طور کلی هر نوع کنش سیاسی در هر جامعهای در چارچوب رویکردهای سیاسی مسلط آن جامعه تعیین میشود. هر گفتمانی شکل خاصی از زندگی و کردارهای سیاسی را ممکن میسازد و هویت و خود فهمیهای فردی را به شیوهی ویژهای تعریف میکند.
این گفتمان منعکس کنندهی رفتار آن جامعه در آن زمان است و برخی از امکانات زندگی سیاسی را محقق و برخی دیگر را حذف میکند. نکتهی مورد نظر در بحث حاضر این است که چون هر گفتمان سیاسی حاوی اصول و قواعدی است که کنش سیاسی را متصور میسازند، تغییرات گفتمانی لازمهی تحول در آن کنشها و رفتارهاست. »ساختار سیاسی حوزهای است که در پرتو گفتمان شکل میگیرد و با تغییر گفتمانها، ساختارها دگرگون میشوند و از نو تعیین مییابند. از سوی دیگر استقرار و سلطهی هرگفتمانی نیازمند پشتیبانی آن از جانب نیروها و قدرتهایی است« - بشیریه، . - 62 :1381دولت خاتمی زمانی شکل گرفت که رویکرد تکثرگرایی سیاسی و فرهنگی در حال رشد و نمو بود.
از جمله این اتفاقات میتوان به رشد فزایندهی رسانهها، انقلاب اطلاعات و ارتباطات و گسترش دستاوردهای آن در قالب ماهواره و موبایل و رایانه و اینترنت، توسعهی آگاهیهای اجتماعی و حقوق شهروندی، فروپاشی نظام تک قطبی در روابط بین الملل و شکلگیری جریان جهانی شدن1 اشاره نمود. وجود این زمینههای سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و جهانی باعث شد که مردم ایران در سال 1376 به خصوص اقشار جوان، نوجوان و زنان و دانشجویان به سید محمد خاتمی رأی قاطعی بدهند و وی را به عنوان رییس جمهور ایران انتخاب نمایند.جریان اصلی رویکرد دولت خاتمی که براساس گفتمان اصلاحات و مفاهیم تکثرگرایی تعریف میشود دارای مقولاتی همچون آزادی، دموکراسی، حکومت قانون و جامعهی مدنی و احزاب است. با مطالعهی تاریخ اندیشههای
