مقاله طرح ساماندهی و توسعه معماری اماکن مقدس ( امامزاده ها ) "نمونه موردی امامزاده سید محمد کججانی تبریز"

بخشی از مقاله

طرح ساماندهي و توسعه معماري اماکن مقدس (امامزاده ها) "نمونه موردي امامزاده سيد محمد کججاني تبريز"
چکيده
مقابر و آرامگاه ها با پتانسيل هاي معنوي خود مي تواند تاثيرات ذهني ويژه اي را ايجاد کنند. آرامگاه هاي قديمي درگوشه و کنار شهرهاي ايران به صورت طبيعي و ارگانيک به صورت فضاي زيارتي - تفرجگاهي شکل گرفته و به کمال رسيده اند. در حال حاضر بقاع بسياري در کشور قرار گرفته که گنجينه هاي ارزشمند ميراث تاريخي ، مذهبي تمدن ديرينه ايران به شمار و سيما و منظر کلي آنها در ذهن هاي بسياري از مردمان ماندگار است . ساماندهي منظر امامزاده ها با حفظ سيماي تاريخي آنها در تبديل اين اماکن به قطب گردشگري مذهبي نقش بسزاي دارد زيارت بقاع متبرکه از دير زمان جزء فرهنگ ما بوده است . مردم همواره با ايمان و اعتقادي که به خدا و پيامبر ( صل لله عليه و آله ) و ائمه اطهار ( عليهم السلام ) دارند، جهت صفاي روح خود به زيارت ائمه و نوادگان آنان مي روند و سفره دل به رويشان مي گشايند.(رجب زاده ، بهاره ، ١٨٣١)
در گوشه و کنار اين سرزمين ،مزارات و بقاع بسياري از امامزادگان ، عرفا و اولياء لله ، حکما، علما، ادبا و شعرا، حاکمان و پادشاهان ، اهل سياست و... پراکنده است .(حاجي قاسمي،کامبيز،١٨٣١،ص ٣)
اين بناها همواره داراي رونق بوده است و در طول زمان ها و ادوار مختلف توسط گروهها و حکومتها تجديد، مرمت و يا توسعه يافته اند و از آنجا که جزئي از زندگي مردم را در بر مي گيرند، در آنها امکانات مختلف از قبيل مراکز تفريحي، مراکز آموزشي چون حوزه علميه و کتابخانه و مراکز بهداشتي درماني مانند دارالشفاء در جوار آنها شکل مي گرفتند و مورد استفاده عموم قرار مي گرفته است .(رجب زاده ، بهاره ، ١٨٣١)
احترام به انسان و کرامت انساني و آرمان هاي او و اصالت و نيازهاي جسمي و روحي انسان ، مسير اساسي طراحي براي انسان است و ميزان سنجش طراحي مناسب ، انسان و نيازهاي اوست .
در ايران دوران اسلامي، معماري آرامگاهي از اهميت ويژه اي برخوردار بوده است ، بطوريکه کمتر منطقه اي يافت مي شود که سهمي از اين بناها نداشته باشد. بعد از مسجد، بدون شک بناهاي ارامگاهي بيشترين حجم معماري را به خود اختصاص داده اند. (کاووسي، عمار، ١٨٣١، ص ٦)
بناهاي آرامگاهي به طورکلي به دو گروه بناهاي مذهبي و غيرمذهبي تقسيم مي شوند.تقسيم بندي ديگر بناهاي آرامگاهي از لحاظ فرم و ريخت شناسي مي باشد که از اين نظر به دو گروه بناهاي برجي شکل و غيربرجي تقسيم مي شوند.(کاووسي، عمار، ١٨٣١، ص ٥)
تحقيق حاضر با هدف رسيدن به راهکارهايي در جهت بهينه کردن خدمات رساني به زائرين و گردشگران ديني از طريق ساماندهي هرچه بهتر مجموعه حرم مي باشد. که ابتدا پيشينه تاريخي مبحث مورد ارزيابي قرار مي گيرد. در مرحله بعد به نمونه هاي اوليه آرامگاهها و بقاع متبرکه در ايران پرداخته مي شود و از اصول و مباني نظري آنها استفاده کرده و نکات مهم تأثيرگذار در طراحي و ساماندهي امامزاده استخراج مي گردد. در مرحله بعد مطالعات کاملي از منطقه به عمل مي آيد که در پي آن آمار مسافرين يا مراجعين به امامزاده مورد ارزيابي قرار مي گيرد تا مقدار سرانه ها در کاربريهاي مختلف محاسبه شده و برنامه ريزي فيزيکي تهيه گردد. طراحي هايي که در اين مجموعه انجام گرفته است مشتمل بر ساماندهي و نظام بخشي به حرم و اطراف آن ، طراحي زائرسراها جهت اتاقهاي يک يا چند شبه اغلب در تابستان ، رستوران ، استخرهاي کوچک آب سرد، لايه روبي رودخانه و اطراف آن ،محوطه سازي و نشيمن گاه هاي متعدد در مجموعه و ... مي باشد.
واژه هاي کليدي: ١- معماري آرامگاهي ١- امامزاده ٨- اماکن مقدس ١- ساماندهي ٥- توسعه معماري

١- مقدمه
در حال حاضر ٧ هزار بقعه متبرکه در کشور قرار گرفته که گنجينه هاي ارزشمند ميراث تاريخي ، مذهبي تمدن ديرينه ايران به شمار مي آيند. ساماندهي وضعيت امامزاده ها با اهداف گوناگوني از جمله تاثير فرهنگي ، اجتماعي ، سياسي و ديني بر جامعه انجام مي شود. تقويت بنيان هاي ديني ، ظهور و بروز کرامت ها و گشايش مشکلات مردم ، بهره برداري در قالب فضاهايي براي گذران اوقات فراغت و تقويت وحدت ملي از ديگر کارايي هاي اين اماکن تاريخي مذهبي به شمار مي آيد. جاذبه هاي گردشگري، شرح حال و جذابيت هاي زندگي امامزاده ها و بزرگان تاريخ ما، مورد علاقه جهانگردان است ، اما در زمينه ارايه اين موارد، کار چنداني صورت نگرفته است . مي توان از بناي امامزاده ها در قالب مجتمع هاي فرهنگي و گردشگري و به منظور توسعه تعامل مردم با اين مجموعههاي تاريخي ، مذهبي استفاده کرد
٢- سوال تحقيق
توسعه معماري اماکن مقدس مبتني بر تحليل چه عواملي است ؟ ساماندهي و توسعه معماري اماکن مقدس (امامزاده ها)؟
رهنمودهاي طراحي مجموعه امامزاده سيد محمد کججاني تبريز بر اساس چه معيارهاي شکل مي گيرد؟
محدوده دخالي در سيماي عيني و ذهني مجموعه امامزاده سيد محمد کججاني تا چه حدي مجاز مي باشد؟
با کدام فرمها و فضاهاي معماري در طرح ساماندهي و توسعه حرم امامزاده سيد محمد کججاني ميتوان محيطي را بوجود آورد که باعث برقراري نظم هدفمند در مجموعه و افزايش کيفيت خدمات رساني به زايرين و گردشگران ديني و مکاني براي تعاملات مذهبي و اجتماعي گردد؟
٣-فرضيه
توجه به بستر طرح و حفظ هويت مذهبي از نکات اصلي در ساماندهي و طراحي منظر اماکن مقدس مي باشد، بطوريکه در ضمن جوابگوي نيازهاي مخاطبان ، آرامش و قداست فضا تحت شعاع مسائل ديگر قرار نگيرد.
امامزاده ها و قبرستان ها از ديرباز جاذبه گردشگري براي مردم ايران داشته اند و براي گذران اوقات فراغت توامان با موقعيت مذهبي و زيارتي آنها استفاده مي شده است . حفاظت و توسعه معماري منظر اين اماکن علاوه برتقويت سيماي مذهبي ارائه خدمات مناسب به زوار و گردشگران را بايد دربر گيرد. ارائه رهنمودهاي طراحي مبتني بر سه اصل تاکيد بر هويت تاريخي ، حفظ سيماي محيطي و ايجاد خدمات گردشگري مطلوب در سايت اماکن مقدس مي باشد که با تلفيق اين سه حوزه به تعريفي جامع از برنامه طراحي معماري منظر اين اماکن مي توان رسيد.
٤-روش تحقيق
هدف اين پروژه رسيدن به طراحي معماري است ؛ از اين رو جهت دست يابي به اين هدف روشهاي زير به کار رفته است الف - مطالعات توصيفي تحليلي که ابتدا به توصيف داده ها و اطلاعات بدست آمده از مطالعات کتابخانه اي و مشاهدات ميداني پرداخته مي شودو سپس اين مطالعات مورد تجزيه و تحليل قرار ميگيرد وبا استفاده از نتايج بذست آمده پروسه طراحي صورت ميگيرد که در اصل تمام پروسه کاري زير مجموعه .اي از روش تحقيق تداوم منطقي است ب - مطالعات پيمايشي به بررسي ويژگي ها, در بافت و محدوده مورد نظر براي طراحي پرداخته ميشودو به منظور ارائه مدلي جهت اثبات فرضيه به تحليل و ارائه رهنمود طراحي منظر امامزاده سيد محمد کججاني تبريز، در قالب نمونه موردي پرداخته شده است . اين مدل بر پايه برداشت اطلاعات اوليه و تحليل و تلفيق داده ها طراحي و منجربه ارائه رهنمودهاي براي طراحي منظر مجموعه گشته است برداشت اطلاعات اوليه شامل نقشه هاي پايه و داده هاي محيطي ، اطلاعات توصيفي محيطي بستر طرح ، جمع آوري نظرات کارشناسان و .استفاده کنندگان مي باشد
تحليل حريم ها، طرح هاي بالادست ، تلفيق مطالعات پايه و برداشت تصوير ذهني استفاده کنندگان تلفيق تحليل ها شامل مطالعات توصيفي و برنامه ريزي مکاني اطلاعات ، ارائه ضوابط برنامه جامع تدوين رهنمودهاي طراحي
٥- بيان مسأله (تشريح ابعاد، حدود مسأله، معرفي دقيق مسأله، بيان جنبههاي مجهول و مبهم و متغيرهاي مربوط به پرسش هاي تحقيق ، منظور تحقيق )
زيارت بقاع متبرکه از دير زمان جزء فرهنگ ما بوده است . مردم همواره با ايمان و اعتقادي که به خدا و پيامبر ( صل لله عليه و آله ) و ائمه اطهار ( عليهم السلام ) دارند، جهت صفاي روح خود به زيارت ائمه و نوادگان آنان مي روند و سفره دل به رويشان مي گشايند.(رجب زاده ، بهاره ، ١٨٣١)
در گوشه و کنار اين سرزمين ،مزارات و بقاع بسياري از امامزادگان ، عرفا و اولياء لله ، حکما، علما، ادبا و شعرا، حاکمان و پادشاهان ، اهل سياست و... پراکنده است .(حاجي قاسمي،کامبيز،١٨٣١،ص ٣) از اصطلاح امامزاده چنين برمي آيد که مزار و مشهد فرزند يا فرزندزادگان آل رسول و علي و زهرا باشند داراي بقعه و بارگاهي مي باشند و مورد توسل و زيارت زوار قرار مي گيرند. ( شريف ، احمدآقا، ١٨٣١، ص ٥)
اين بناها همواره داراي رونق بوده است و در طول زمان ها و ادوار مختلف توسط گروهها و حکومتها تجديد، مرمت و يا توسعه يافته اند و از آنجا که جزئي از زندگي مردم را در بر مي گيرند، در آنها امکانات مختلف از قبيل مراکز تفريحي، مراکز آموزشي چون حوزه علميه و کتابخانه و مراکز بهداشتي درماني مانند دارالشفاء در جوار آنها شکل مي گرفتند و مورد استفاده عموم قرار مي گرفته است .(رجب زاده ، بهاره ، ١٨٣١)
خاطر نشان ميگردد که اوايل اسلام ايجاد آرامگاه و مقبره معمول نبود "عده اي نهي پيامبراکرم (ص ) از شاخص کردن قبر و بي ميلي ايشان بر مقبره سازي را علت نبود مقبره در قرون اوليه بعد از اسلام دانسته اند.(حاجي قاسمي، کامبيز، ١٨٣١ ،ص ٩)"
با گذشت زمان اين نوع فرهنگ برخورد با ابنيه مذهبي تغيير نکرده است و همواره مورد لطف و عنايت مردم مي باشد و نه تنها جنبه زيارتي و تفريحي دارد، بلکه جنبه هاي فرهنگي و آموزشي نيز در آن تعبيه مي گردد. اين مراکز به گونه اي هستند که همه افراد از هر طبقه و در هر سني از آنها بهره مي جويند.
احترام به انسان و کرامت انساني و آرمان هاي او و اصالت و نيازهاي جسمي و روحي انسان ، مسير اساسي طراحي براي انسان است و ميزان سنجش طراحي مناسب ، انسان و نيازهاي اوست .
در ايران دوران اسلامي، معماري آرامگاهي از اهميت ويژه اي برخوردار بوده است ، بطوريکه کمتر منطقه اي يافت مي شود که سهمي از اين بناها نداشته باشد. بعد از مسجد، بدون شک بناهاي ارامگاهي بيشترين حجم معماري را به خود اختصاص داده اند. (کاووسي، عمار، ١٨٣١، ص ٦)
بناهاي آرامگاهي به طورکلي به دو گروه بناهاي مذهبي و غيرمذهبي تقسيم مي شوند.تقسيم بندي ديگر بناهاي آرامگاهي از لحاظ فرم و ريخت شناسي مي باشد که از اين نظر به دو گروه بناهاي برجي شکل و غيربرجي تقسيم مي شوند.(کاووسي، عمار، ١٨٣١، ص ٥)
بسياري از امامزاده ها را مي بينيم که اصولا براي آرامگاه مسلمانان ساخته نشده اند و با قبله به هيچ وجه مواجه نيستند.
اينگونه بناها در اصل اسلامي نبوده اند و ايرانيان پس از مسلماني معبدها و مکانهاي مقدس خود را باجزيي تغيير و تعمير و يا بازپيرايي به صورت مسجد و آرامگاه بزرگان دين و مقدسان درآورده اند. که به اتکاء ارادت ايرانيان به خاندان پاک پيامبر هميشه آراسته و برپاي بماند و اگر ويران کارداني چون سبکتکين و ترکان غزوه مانند آنها آنهمه گستاخي داشتند که گنبد آنرا فرو ريزند فرزندان ايشان ناچار شدند بار ديگر بارگاه را آراسته تر و بازپيرايي کنند و چنين است چند بقعه معروف ديگر چون آستانه سهل ابن علي در اراک و بسياري از بقاع نزديک کاشان ، يزد، کرمان و خراسان و آذربايجان ( پيرنيا، محمدکريم ، ١٨٧٦،ص ١٦٧ )
برج بنايي منفرد و مرتفع با ديوارهاي بسته و فضاي داخلي کوچک و تاريک است و همه هم و غم معمار به نما و حجم بيروني آن معطوف شده است .گنبدخانه نيز بنايي منفرد است که ارتفاع آن نسبت به قاعده اش کمتر از برج و فضاي داخلي اش بزرگ تر و مهم تر و قابل استفاده تر از برج است .براساس تحقيقات ، بناي اوليه مجموعه هايي چون آستان حضرت رضا(ع ) در مشهد و حضرت معصومه(س ) در قم و حضرت عبدالعظيم در ري و تربت شيخ احمدجام در تربت جام نيز به شکل گنبدخانه بوده است .(حاجي قاسمي، کامبيز، ١٨٣١ ،ص ٩)
بناهاي آرامگاهي بعد از مساجد در شمار پرتعدادترين آثار معماري قرار دارند.ساخت اين بناها از سده چهارم هجري با پديد آمدن سلسله هاي مختلف در شرق و شمال ايران همزمان با تضعيف خلاف عباسي بود رواج يافت ؛ به خصوص در زمان حکومت شيعه مذهب آل بويه و به دليل قدرت سياسي آنها ساخت اين نوع بناها به صورت گسترده اي انجام پذيرفت .(کاووسي، عمار، ١٨٣١، ص ٥)
تاملي در بناهاي بازمانده از قرن هشتم هجري قمري(دوران آرامش و ثبات پس از حمله مغول ) آغاز تحولات عمده را در طرح آرامگاهها نشان مي دهد. در اين دوره احداث مقابر برجي و گنبدخانه اي ادامه مي يابد؛ اما در کنار اين الگوهاي قديمي، بناهايي ظاهر مي شود که در آنها، با اهميت يافتن فضاهاي داخلي، بازشدن سطوح ، دعوت شدن به درون بنا و از همه مهمتر تمايل به ترکيب با بناهاي ديگر، همچون مسجد و مدرسه و خانقاه و حتي بناهاي خدماتي، مواجهيم .
ترکيب مقابر با بناهاي ديگر مجموعه هاي معتبر شهري پديد آورده است که بناي مقبره تنها جزئي از آنها-البته جزء مهم آن - محسوب مي گردد و ديگر به تنهايي ادراک نمي شوند. اين ترکيب تحول جدي در معماري مقابر پديد آورد سبب ايجاد مجموعه هايي شد که مي توان آنها را «مجموعه آرامگاهي » يا «مقبره مجموعه اي » ناميد.
در کنار اين مجموعه ها، آرامگاههاي ديگري هم پديد آمد که بيشتر متعلق به قرن نهم هجري قمري است . اين بناها، که به نوعي به مقابر مجموعه اي شباهت دارند، آرامگاههايي وسيع اند با فضاهايي متنوع و متعدد، مانند گنبدخانه ها و ايوان ها و رواق ها و صحن ها و ... که همه به دور گنبدخانه اصلي مقبره قرار گرفته اند. به اين ترتيب بناي آرامگاه از حالت تک فضايي و منفرد مقابر اوليه به بنايي با فضاهاي مختلف با قابليت استفاده بسيار تبديل شده است . اين بناها را «مقابر گسترده » ناميده ايم .(حاجي قاسمي، کامبيز، ١٨٣١ ،ص ٩) شکل گيري مجموعه هاي آرامگاهي و مقابر گسترده نوعي آرامگاه زيارتي را در مقابل بناهاي يادماني قرون اوليه پديد آورد. اين نوع بناها که بيشتر مزار امامزاده ها و عرفا و متصوفه است و البته گاهي نيز مدفن حکام و اميران از قرن هشتم و نهم هجري قمري به بعد مهمترين الگوي طرح يا گسترش و تغيير شکل آرامگاهها بوده اند.(حاجي قاسمي، کامبيز، ١٨٣١ ،ص ١١)
در واقع ، اين امر از نوعي تغيير بنيادين در نگاه مردم به مقبره و مقبره سازي حکايت مي کند. در تشيع و تصوف ، هردو، مفاهيمي همچون ولايت و شفاعت و توسل ، که زمينه اصلي زيارت مزارات و اهل قبور است .(حاجي قاسمي، کامبيز، ١٨٣١ ،ص ١١)
قبرستان کهن کججان متعلق به سده هاي ششم و هفتم هجري است که در نوع خود بينظير و ميراثي است بر جاي مانده از پيشينيان که حرف هاي ناگفتني زيادي را در خود نهان دارد.(الوانساز خويي، محمد،١٨٩١) (براي)تعريف گورستان کججان ، قلمي توانا و بياني رسا مي خواهد.
درواقع مجموعه اي است از نمونه هاي عالي خط و طراحي و مجسمه سازي و حجاري، هرجا مي نگري طرحي است بديع و هرسو رو مي کني نقشي است دل انگيز بدون اغراق هر تماشاگر هنرشناسي را واله و حيران مي سازد. در ميان اين گورستان مقابر خواجه محمد کججاني، خواجه احمدشاه ، خواجه علي، قاضي عمرخراساني، خواجه عوض ، اميرغياث الدين محمد و دهها تن از رجال علم و سياست و عرفان روشن و نمايان است .
(کارنگ ، عبدالعلي،١٨٧١، ص ٥٩٧)
از مزارات مهم که تا حال موجوديت خويش را حفظ کرده و بلکه بر عظمت و بزرگي آستانش صد چندان اضافه شده ، مزار خواجه محمد بن صديق کججاني است که هم اکنون با عنوان «امامزاده سيد محمد کججاني » شناخته ميشود. ايشان به سال ٦١١ق ديده به جهان گشود و نسبش با چهارده واسطه به امام زين العابدين ـ عليه السلام ـ مي رسد. .(الوانساز خويي، محمد،١٨٩١)
قبر خواجه محمد کججاني در درون بقعه اي کوچک فرار گرفته است .
عمارت بقعه قديمي نيست ، شايد در نيمه اول سده اخير بناگرديده و مصالح ساختماني آن قطعه سنگهاي حجاري شده قبور بزرگان و مشايخي اما قبر خواجه ١است که در گورستان کججان به خاک سپرده شده اند.
محمد، صحيح و سالم مانده و قبري است مرتفع به بلندي قريب يک متر که در ميان نرده جالبي از سنگ مرمر قرار گرفته و ميل بلندي بر بالاسر آن نصب گرديده است .(کارنگ ، عبدالعلي،١٨٧١، ص ٥٩٧)
وي در جواني و در حالي که بهره اي از علم نداشت ، به زارعت اشتغال ورزيد و پس از آن تحت تربيت جدش پير محمد مشهور به «پير ممد» قرار گرفت و در اثر تلاش هاي وي به اعلا مقامات کشف و شهود نائل آمد. در اين راه پيشرفت هاي قابل توجهي به دست آورد، به گونهاي که پادشاهان ، علما و عرفا به حضورش ميشتافتند و از محضرش بهره ميجستند. از جمله آن شخصيت ها ميتوان به ارغون خان ، خواجه يوسف حيران دهخوارقانيو ناصرالدين عبدلله مشهور به «بيضاوي»اشاره نمود.خواجه محمد به تاريخ ذيحجة الحرام ٦٧٧ق ، در ٦٨ سالگي و در زمان سلطنت آباقا خان بن هلاکوخان وفات نمود و در قبرستان کججان به خاک سپرده شد.سال احداث بناي اوليه آستان خواجه محمد کججاني معلوم نيست . اما عبدالعلي کارنگ معتقد است که عمارت بقعه مربوط به نيمه اول سده اخير بوده و مصالح به کار رفته در آن قطعه سنگ هاي حجاري شده قبور بزرگان و مشايخ کججان است .(الوانساز خويي، محمد،١٨٩١)
رساله جاضر با هدف رسيدن به راهکارهايي در جهت بهينه کردن خدمات رساني به زائرين و گردشگران ديني از طريق ساماندهي هرچه بهتر مجموعه حرم مي باشد. که ابتدا پيشينه تاريخي مبحث مورد ارزيابي قرار مي گيرد. در مرحله بعد به نمونه هاي اوليه آرامگاهها و بقاع متبرکه در ايران پرداخته مي شود و از اصول و مباني نظري آنها استفاده کرده و نکات مهم تأثيرگذار در طراحي و ساماندهي امامزاده استخراج مي گردد. در مرحله بعد مطالعات کاملي از منطقه به عمل مي آيد که در پي آن آمار مسافرين يا مراجعين به امامزاده مورد ارزيابي قرار مي گيرد تا مقدار سرانه ها در کاربريهاي مختلف محاسبه شده و برنامه ريزي فيزيکي تهيه گردد.
در اين برنامه ريزي عملکردهاي مختلف با روابط و و انتظام فضايي بين آنها لحاظ مي گردد. عملکردهاي پيش بيني شده در اين طرح عبارتنداز :
١ – مذهبي ١ - اقامتي ٨ – فرهنگي ١ – خدماتي ٥ – تجاري ٦ – تفريحي
طراحي هايي که در اين مجموعه انجام گرفته است مشتمل بر ساماندهي و نظام بخشي به حرم و اطراف آن ، طراحي زائرسراها جهت اتاقهاي يک يا چند شبه اغلب در تابستان ، رستوران ، استخرهاي کوچک آب سرد، لايه روبي رودخانه و اطراف آن ،محوطه سازي و نشيمن گاه هاي متعدد در مجموعه و ... مي باشد.
٦. سوابق مربوط (بيان مختصر سابقه تحقيقات انجام شده
درباره موضوع و نتايج بدست آمده در داخل و خارج از کشور و نظرهاي علمي موجود درباره موضوع تحقيق )