بخشی از مقاله
چکیده
ادبیات شفاهی هر قوم و ملت بخش عظیمی از فرهنگ معنوی آنان است که سینه به سینه از نسلهای قدیم تا به امروز نقل شده و در گذر زمان حافظ هویت فرهنگی ملتها بوده است. ادبیات عامیانه از فرهنگ عامه یا فرهنگ توده سرچشمه گرفته است. قصه یکی از زیباترین حوادثی است که توسط ذهن و زبان انسان اتفاق افتاده و علاقه به شنیدن و گفتن قصه و داستانهمیشه در طول زمان با انسان همراه بوده است. ولادیمیر پراپ؛ محقق روسی، با بررسی صدها قصه عامیانه، عمل و نقش قهرمانان و ضد قهرمانان قصه های عامیانه و میزان اهمیت آن اعمال و نقش ها را تحت عنوان خویشکاری مطالعه کرده است.
اندیشهی اساسی در ریخت شناسی توصیف قصه بر پایهی اجزای تشکیل دهندهی آن و همچنین بیان ارتباط و همبستگی ای است که بین این سازه ها وجود دارد. ریخت و ساختاری که قصه های عامیانهی بر آن شکل گرفته اند از 31 اصل خویشکاری پیروی میکند. هدف از این پژوهش بررسی ریخت شناسی قصهی ملکه برفی اثر هانس کریستین اندرسن ونمایاندن اصول خویشکاری حاکم بر داستان و پیدا کردن مهم ترین و اساسی ترین عنصر تشکیل دهندهی آن است. یافته هایپژوهش حاکی از آن است که در این داستان عنصر شریر بیش از هر عنصر دیگری نقش ایفا میکند و عنصر قهرمان بر خلاف سایر داستانها نقش کمرنگی دارد. روش به کار گرفته شده در این پژوهش شیوهی ریخت شناسی است.
واژگان کلیدی: ریخت شناسی، قصهی ملکه برفی، هانس کریستین اندرسن، ولادیمیر پراپ.
مقدمه
ادبیات شفاهی بخشی از ادبیات عامیانه است که از فرهنگ عامه یا فرهنگ توده سرچشمه گرفته است . فرهنگ عامیانه یا فلکلور در لغت به معنای دانش مردم است و زندگینامهی یک ملت به شمار میرود. بنابراین با واقعیات زندگی مردم پیوند دارد و بازتاب زندگی اجتماعی و فرهنگی، شیوه کار و تولید آنها، سیر و تحول فکری یک ملت و رفتار و منش و مذهب و اعتقادات یک جامعه است.قصه یکی از زیباترین حوادثی است که توسط ذهن و زبان انسان شکل گرفت و علاقه به شنیدن و گفتن قصه و داستان همیشه و در طول زمان با انسان همراه بوده است. قصه پدیده غنی و متنوعی است که تفکر و خصوصیات فرهنگی یک ملت را در خود دارد و به همین دلیل است که در عین کهنگی تازه و امروزین مینماید . هر محیط و مکان اجتماعی داستانی مخصوص به خود دارد . قدیمیترین مجموعه چاپ شدهی قصهی عامیانه را جیوانی باتیتا باسیلی در ناپلس جمع آوری کرده است. »این مجموعه تا سال 1848 به انگلیسی ترجمه نشده بود.
بعد از آن داستانهای پرالت با موضوعات اخلاقی در سال 1829 منتشر گردید و کتاب برادران گریم - Jacob and - Wilhelm Grim در ترجمهای با عنوان - داستانهای محبوب آلمان - در سال 1829 منتشر گردید «. - هانت، - 84:1382 بعد از آن گردآوری داستانها و ادب عامه توسط دانشمندانی چون ژوکوفسکی، ایران شناس روسی، کریستین سن؛ شرق شناس دانمارکی و هانری ماسه، دانشمند فرانسوی آغاز شد.با انتشار این مجموعه توسط برادران گریم تحولی شگرف و عظیم در داستانهای عامیانه به وقوع پیوست و باعث شد که در سطح جهانی تحقیقاتی وسیع در این باره انجام شود. بر این اساس هر یک از بزرگان ادبی کشورهای مختلف علاوه بر گردآوری داستانهای عامیانه منطقه خود دربارهی داستانهای عامیانه سایر ملت ها و همچنین اصولو ساختار شکل گیری آنها نظرات متعدد و متفاوتی را ابراز داشتند که این موضوع به نوبه خود باعث گسترش عظیم و پربار شدن جامعه ادبی قصه های عامیانه شد.
بعد از این مرحله هانس کریستین اندرسن شروع به نگارش داستانهای عامیانه کرد و هر چند از این داستان نویس، شاعر و نمایش نامه نویس دانمارکی آثار زیادی بر جای مانده است؛ »اما شهرت جهانی وی به خاطر داستانهایی است که بین سالهای 1835-1872 برای کودکان نوشت. - «اندرسن، - 1:1380؛ »آنچه قصه های او را ممتاز میکند به کار بردن زبان ساده و فصیح ادبی است که خالی از لغات خشن و لهجه های محلی است. - «جعفر نژاد،. - 42:1363 طی این سال ها نظریه های متفاوتی دربارهی اصول این قصه ها ارائه شده است: -1بازسازی اسطوره ها از روی قصه های عامیانه؛
-2بازگشت بنیاد و اصل قصه ها به آداب و رسوم مردم؛ -3 منشاء هندی قصه های عامیانه و .... که هر کدام از این نظریه ها برای خود پیروان زیادی داشتند و تا مدتهای بسیار طولانی به حیات خود ادامه دادند؛ اما از میان همهی این اندیشه ها و اصل ها چیزی که بیشتر از همه زنده ماند و طرفداران بسیاری پیدا کرد و باعث بحث ها و کشمکش های زیادی شد نظریه اصالت ساخت یا ساختار گرایی ولادیمیر پراپ اندیشمند روسی بود که در آن روابط متقابل میان اجزای سازه ای یک شیء یا یک موضوع فولکلوریک را به بهترین شکل بررسی می کند. »پراپ کتاب ریخت شناسی قصه های عامیانه را در سال 1928 منتشر کرد. او در این اثر ابتدا واحدهای سازه ای را با توجه به کارکرد و نقش قهرمان قصه معین و تعریف کرد. او با تحلیل یک صد قصه عامیانه دریافت که کارکرد این قصه ها محدود است و به 31 خویشکاری میرسد و تمام این قصهها دارای توالی مشخصی هستند - اخوت،. - 288:1371
پیشینه، ضرورت و پرسش پژوهش
ولادیمیر پراپ نخستین کسی است که مباحث ریخت شناسی را مطرح کرد. عنوان کتاب وی ریخت شناسی قصه های پریان است که در سال 1928 منتشر شد . آثاری دیگری که در این زمینه منتشر شده عبارت است از یادداشتی بر کتاب ریخت شناسی قصه های پریان ترجمه م.کاشیگر که رضا فرخ فال نیز نقدی بر آن نوشته است. مقاله هایی نیز در این زمینه نوشته شده است که از میان به دو مقاله اشاره میشود .ریخت شناسی قصه جنگ مازندران بر اساس روش پراپ، از بهرام جلالی پور و ریخت شناسی داستان عاشقانه شهسوار پلنگینه پوش از سید حسین فاطمی و فائزه عرب یوسف آبادی.
داستان ملکه برفی اثر هانس کریستین اندرسن از لحاظ ریخت شناسی تاکنون بررسی نشده است. با توجه به اینکه داستانهای اندرسن از اولین و معروف ترین داستان های عامیانه جهان است و در بررسی ساخت داستان عامیانه می-تواند راهگشای پژوهشگران این عرصه باشد؛ در این پژوهش با رویکرد شناخت ساختار و شکل قصه به بازکاوی این داستان پرداخته می شود . پرسشی که در مقاله حاضر مطرح میشود این است که ریخت و ساختار این داستان تا چه میزان به قصههای پریان ولادیمیر پراپ شباهت دارد؟ برای پاسخگویی به این پرسش با روش کتابخانه ای به ارزیابی ویژگی های ساختاری این داستان پرداخته ایم. پژوهش بر این فرض قرار گرفته است که این داستان به دلیل شباهت زیاد به ساختار قصه های پریان در هفت حوزه خویشکاری با نظریه ریخت شناسی ولادیمیر پراپ تطبیق دارد.
ریخت شناسی
ریخت شناسی یا ساختارگرایی - - Morphology بررسی روابط متقابل میان اجزای سازای یک شیء یا یک موضوع فولکلوریک است که تنها محدود به قصه های عامیانه یا اسطوره نیست. اما از آنجا که تحقیقات لوی- استراوس دربارهی اسطوره و پژوهش های پراپ دربارهی قصه های عامیانه شهرت جهانگیر یافته است به غلط چنین تصور شده است که تجزیه و تحلیلهای ساختارگرایانه محدود به مواد داستانی در فولکلور است ولی قطعا چنین نیست و روش ساختارگرایانه را میتوان دربارهی هر موضوعی در فولکلور به کار بست. هم اکنون تجزیه و تحلیلهایی از این دست دربارهی ضرب المثلها، معماها، خرافهها و... وجود دارد؛ زیرا مسائل مربوط به تجزیه و تحلیل های ساختاری دربارهی همهی این موضوعها یکسان است - پراپ،1368؛. - 8در ریخت شناسی، بدون شناخت کوچک ترین واحد ساختاری، تجزیه و تحلیل غیر ممکن است.
درست است که تجزیه و تحلیل ساختاری، بیشتر به روابط متقابل واحدها و الگوهای ساختمانی توجه دارد تا خود واحدها . باری قدم اول شناخت و تعریف کوچک ترین واحدهاست. وقتی کوچک ترین واحدها جدا و تعریف شدند، قدم بعدی در تجزیه و تحلیل ساختاری بررسی روابط متقابل بین این واحدها و راه های ترکیب آنها با یکدیگر است. پراپ کوچکترین جزء سازای قصه های پریان را خویشکاری - - Function مینامد و خویشکاری را به عمل و کار یک شخصیت از نقطه نظر اهمیتش در پیشبرد قصه تعریف میکند. - همان، - 9 پراپ در تجزیه و تحلیل ساختار داستان های عامیانه اجزای مختلف یک داستان را مشخص میکند و بعد به بررسی روابط متقابل حاکم بر این اجزا و سازه ها میپردازد و برای این کار پس از مشخص کردن هر یک از این اجزا تعریفی برای آنها ارائه میدهد.اندیشهی اساسی در ریخت شناسی قصه های عامیانه آن است که کثرت بیش از اندازهی جزئیات قصه های پریان روسی قابل تفکیک به یک طرح واحد است و عناصر این طرح که تعدادشان از سی و یک عدد بیشتر نیست، همیشه یکی هستند و با نظم خاصی از پی یکدیگر میآیند و بالاخره این که تنها هفت شخصیت مختلف در این قصه ها بروز و ظهور میکنند - همان،. - 19
خویشکاری
خویشکاری یعنی عمل شخصیتی از اشخاص قصه از نقطه نظر اهمیتی که در جریان عملیات قصه دارد - اخوت، . - 53 :1371 خویشکاری شخصیت های قصه، سازه های بنیادین قصه هستند و قبل از هر چیزی باید همهی آنها را جدا ساخت. برای آنکه بتوانیم این خویشکاریها را جدا سازیم، اول باید آنها را تعریف کنیم. تعریف باید از دو نقطه نظر انجام شود. نخست آنکه تعریف در هیچ موردی نباید متکی به شخصیتی باشد که آن خویشکاری را به انجام میرساند . تعریف یک خویشکاری اکثر اوقات به صورت اسمی است که عملی مانند نهی، پرسش، قرار و غیره را بیان میکند؛ دوم یک عمل را جدا از مکان آن در سیر داستان نمیتوان تعریف کرد.
معنایی که هر خویشکاری در سیر عملیات داستان دارد باید مد نظر داشت؛ برای مثال اگر ایوان با دختر تزار ازدواج کند، این عمل با ازدواج پدری با بیوه زنی با دو دختر فرق دارد یا اگر در یک مورد قهرمانی از پدرش پولی مثلا صد روبل دریافت میکند و با آن گربهی دانایی میخرد و در مورد دیگر، به قهرمان به ازای کار دلیرانهای که انجام داده مبلغی پول به عنوان پاداش داده میشود؛ ما در برابر خود با دو عنصر متفاوت روبرو هستیم .به این ترتیب اعمال و کارهای همسان میتوانند معانی مختلفی داشته باشند - همان،. - 52
درباره ساختار گرایی و ریخت شناسی که پراپ انجام داده میتوان به چند نتیجهی کلی رسید:
-1خویشکاری اشخاص قصه عناصر ثابت و پایدار را در یک قصه تشکیل میدهند و از این که چه کسی آنها را انجام میدهد و چگونه انجام میپذیرد مستقل هستند.آنها سازه های بنیادین یک قصه هستند.
-2 شمارهی خویشکاریهایی که در قصه های پریان آمده است محدود است.
-3 توالی خویشکاریها همیشه یکسان است.
