بخشی از مقاله
چکیده
شهر را میتوان بهنوعی تبلور کالبدي »خاطرات جمعی« شهروندان در طی زمان دانست که نتیجه آن خوانایی شهر است و زیارتگاهها بهعنوان یکی از مهمترین مشخصههاي شهر ایرانی در دوره اسلامی، نقش مهمی در خوانایی و خاطرات مردم از شهر داشتهاند. عدم توجه به نقش این اماکن در برنامهریزي و توسعه شهري به معنی نادیده انگاشتن ظرفیت هاي بالقوه و بالفعل موجود تلقی میشود. منظر زیارتی بهعنوان یکی از اجزاء اصلی منظر شهري شیراز نیازمند تحلیل کالبدي و معنایی است. تنوع این اماکن و ماهیت متنوع آنها در شیراز امروز نیازمند تحلیلی است که از رویکردهاي توصیفی- کالبدي فراتر رفته و نگرشی کیفی و معنایی را در پیش گیرد. روش این پژوهش ترکیبی شامل راهبرد کیفی و مورد پژوهی است. نتایج اولیه نشان میدهند که منظر زیارتی شیراز را میتوان در پنج دسته تقسیم بندي نمود. معیار این تقسیم بندي ویژگیهاي مشترك معنایی هر گروه از زیارتگاههاي شهر است که بهعنوان مهمترین وجه ذهنی آن اماکن باارزش شناخته میشود. این مناظر پنجگانه به ترتیب عبارتاند از منظر اول: اهل بیت، منظر دوم: اهل قبور، منظر سوم: اهل ادب و عرفان، منظر سوم: اهل زهد و انزوا و منظر چهارم: اهل رشادت و گمنامی. در نهایت راهبردهاي ارتقاي گردشگري شهري مبتنی بر تحلیل سوآت پایهگذاري شده و در قالب مؤلفههاي چندگانه اجتماعی- فرهنگی، کالبدي- زیرساختی، آموزشی – تعلیمی پیشنهاد میشود.
واژههاي کلیدي: منظر زیارتی، منظر ذهنی، شهر معاصر، زیارت، گردشگري
.1 مقدمه
شیراز شهر ادب و عرفان و به استناد سکه هاي روزگار زندیان، »دارالعلم« و آنچنان که در کتاب »هزار مزار« آمده، شهر زیارتگاهها است. بقاع متبرکه، مزارها و تربت بزرگان و عارفان سهم بزرگی در بافت کالبدي شیراز دارند. از آنجا که هیچ مسجدي در شیراز داراي گنبد خانه نبوده است، حرم اهل بیت و بارگاه نورانی سه نگین درخشان آن یعنی احمد بن موسی - ع - - شاه چراغ - ، سید علاءالدین حسین - ع - - آستانه - و علی بن حمزه - ع - نقشی کلیدي در خلق نشانههاي شهري شیراز در قدیم داشتهاند. این نشانهها امروزه نیز از بعد کالبدي در بستر شهر نمایانند.هرچند تأثیر کالبدي و نشانهاي آنها به سبب توسعه شتابان شهر کمرنگتر از پیش است، اما تأثیرمعنایی و هویتی آنها که لازمه حیات ذهنی شهر است همچنان میتواند با مدیریت مناسب، به قوت خود باقی باشد.
علاوه بر بقاع متبرکه، در داخل و خارج بافت قدیم شیراز، آثار زیارتی متعددي نیز پراکنده است که در مرتبه اي پایینتر در شکلگیري منظر زیارتی شیراز نقشآفرین بودهاند؛ آرامگاه حافظ که خود آن را »زیارتگه رندان جهان« میخواند یکی از شاخصترین بناهاي زیارتی شهر پس از حرمهاي اهل بیت است. زیارتگاههاي دیگري نیز وجود دارند که وجه اصلی آنها بینشان بودن آنها است. باغ مزارهاي هفتتنان و چهلتنان و مانند آن از آن جملهاند. آرامگاه شهداي دفاع مقدس، آخرین نمونه از ساخت زیارتگاههاي شیراز است که در برخی مناطق شهر جاي گرفتهاند.از سوي دیگر شهرها حاصل رویدادهاي تاریخی و اجتماعی نیز هستند. برخلاف تاریخ معماري که »رویکردي گزینشی« دارد تاریخ شهر، با » رویکرد افزایشی« گرد هم آمده است. از این روي هر بنایی که خود را در خاطره مشترك شهروندان حفظ کند، در حیات کالبدي شهر نیز محفوظ خواهد ماند.
این بدان معنا است که غیبت ذهنی هر اثر شهري در خاطره جمعی مردم به معناي زوال و نابودي آن در حیات عینی در بستر زمان خواهد بود مگر اینکه اقداماتی جهت صیانت از آن ها به عمل آید. شهر، پدیدهاي چند وجهی است. تمام پدیدههایی که با حواس پنجگانه آدمی درك میشوند، اجزایی از پیکره شهر هستند و همگی در شکلگیري »تصویر شناور شهر« سهمی دارند - نوروزي طلب، . - 1389 بر همین اساس شهر را میتوان بهنوعی تبلور کالبدي »خاطرات جمعی« شهروندان در طی زمان دانست که نتیجه آن خوانایی شهر است. دریافتن ارزش خاطرهاي مشترك از طریق یادمانهاي گذشته و شناسایی عناصر گذشته و رشته خاطرههاي آنها، میان سیماي کالبدي شهر و ساختار ذهنی ساکنان آن، رابطهاي بسیار مستقیم و قوي برقرار مینماید. به عبارتی، سیماي کالبدي و مکانهاي شهري، مابازاي ساختارهاي ذهنی ساکنان آن یا مشخص کننده روش فکري آنها هستند - شعله، 1385، ص . - 18
اما برخی رویدادهاي تاریخی یا اجتماعی نقطه عطفی در روند تکامل شهر و خلق تصاویر ذهنی شهروندان از شهر به شمار میآیند. سفر تاریخی هشتمین امام شیعیان، امام رضا - ع - به ایران و حرکت ایشان بهسوي خراسان یکی از این نقاط عطف تاریخی است که سبب حضور بسیاري از امامزادگان با اهداف تبلیغی، فرهنگی و روشنگري به ایران شد. این بزرگان در سرتاسر کشور و در کنار مردم به مبارزه برخاستند و اغلب پس از شهادت، تربتشان زیارتگاه مسلمانان و کانون راز و نیاز دردمندان از همه اقشار جامعه گردید. بدین ترتیب مزار امامزادگان - ع - به مکانی مبدل شد که تا به امروز به تداوم حیات تاریخی- مذهبی شهر کمک نموده است و کانون مهمی براي تجمعات مردم از همه گروهها شده است. به نحوي که هیچ مکان دیگر را در شهر نمیتوان یافت که چنین درجهاي از جاذبههاي معنوي، اعتماد و احترام را داشته باشد - فرزین، . - 1389
رویدادهایی از این دست نتایج اجتماعی و فرهنگی متنوعی بر منظر شهر ایرانی برجاي گذاشت و سبب تغییرات عینی - ذهنی مهمی در شهرسازي گردید. بنابراین منظر شهري پدیدهاي عینی- ذهنی است که اجزاي یک حقیقت واحد هستند. اگر به انتزاع میتوان وجوه عینی و ذهنی آن را جدا نمود اما عناصر آن متکثر بوده و یک حقیقت کیفی را پدید میآورند - منصوري، - 1389؛ حقیقتی که هم داراي مرزها یا لبههاي عینی است و هم واجد لبههاي ذهنی. مرزهاییکه الزاماً بر هم منطبق نیستند و پویایی این مرزها است که شهر را واجد کیفیت، تنوع و سرزندگی مینماید. بدین نحو زیارتگاهها به مهمترین مشخصههاي شهر ایرانی در دوره اسلامی مبدل شدهاند. این اماکن ظرفیت هاي ناشناخته و متنوعی در تقویت و خلق منظر شهري در گذشته و حال دارند.
بنابراین اماکن زیارتی سهم مهمی در خلق منظر شهري شیراز در گذشته و حال داشتهاند. عدم توجه به نقش این اماکن در برنامهریزي و توسعه شهري به معنی نادیده انگاشتن ظرفیتهاي بالقوه و بالفعل موجود تلقی میشود. »منظر زیارتی« بهعنوان یکی از اجزاء اصلی منظر شهري شیراز نیازمند تحلیل کالبدي و معنایی است. تنوع این اماکن و ماهیت متنوع آنها در شیراز امروز نیازمند تحلیلی است که از رویکردهاي توصیفی- کالبدي فراتر رفته و نگرشی کیفی و معنایی را در پیش گیرد. هدف این نوشتار بازخوانی و ریختشناسی منظر زیارتی شیراز در رویکردي معنایی است. پرسشهاي مورد نظر تحقیق عبارت اند از: الف - گونهشناسی منظر زیارتی شیراز واجد چه ابعاد کیفی و مفهومی هستند؟ ب - مرزهاي ذهنی منظر زیارتی شهر چه نسبتی با مرزهاي کالبدي و عینی شیراز دارند؟ و ج - آسیبشناسی درست این مرزها چگونه در تبیین راهبردهاي گردشگري شهري قابل استفاده خواهند بود؟
.2 پیشینه پژوهش
هرچند تاکنون پژوهش هاي فراوانی براي شناخت ویژگیهاي معماري- هنري، کالبدي- تاریخی و اجتماعی- فرهنگی اماکن زیارتی شیراز به انجام رسیده است. اما نقش زیارت به معناي عام آن و در گسترة شیراز تاکنون مورد آسیبشناسی و گونهشناسی واقع نشده است.
.3 روش و محدودة پژوهش
راهبرد این پژوهش کیفی است. مفاهیم و چارچوب نظري پژوهش مبتنی بر مطالعه اسنادي گردآمده و در چارچوبی تازه، تدوین شده است. سپس شناخت نظري با شناخت فضایی- تاریخی نمونه موردي - شهر شیراز - منطبق گردیده و در نهایت با گونه بندي مناسب و طبقه بندي سلسلهمراتبی هر یک از دستهها، ریختشناسی مفهومی مورد نظر پیشنهاد گردیده است. از آنجا که هدف این نوشتار بررسی لبههاي منظرین زیارتی شهر و تدوین راهبردهاي گردشگري پیشنهادي است، محدوده مورد مطالعه به حدود مشخصی از شهر که بیشترین نقاط زیارتگاهی در آن قرار دارند، محدود گردیده است. محدوده تحلیل شامل بافت قدیم، بخشی از بافت میانی، امتداد دروازه سعدي تا آرامگاه سعدي و مهمترین محور توسعه شهر شیراز در ادوار گوناگون یعنی محور دروازه اصفهان است. این محور راستاي دروازه اصفهان، پل علی بن حمزه - ع - تا دروازه قرآن را شامل میشود که در تمامی ادوار توسعه شیراز بهعنوان تنها محور توسعه عمودي شهر همواره مورد توجه بوده است - اسدپور، . - 1386
.4 چارچوب نظري پژوهش
.4.1 گردشگري زیارتی و گردشگري شهري
زیارت در فرهنگ اسلامی نوعی عبادت و بخشی از سنت و سیرة بزرگان و علما بوده است. گونههاي مختلفی براي زیارت در متون دینی مورد اشاره بودهاند که از این میان زیارت خانه خدا، زیارت خدا در مسجد، زیارت معصومین، زیارت شهدا و اهل قبور، زیارت علما و در نهایت زیارت مؤمنین از جمله این موارد هستند. برخلاف تصور، رشد آمار سفرهاي زیارتی در فرهنگهاي گوناگون در تقابل با نظریات عرفی شدن در حوزة مطالعات جامعه شناسی دین قرار دارند. در ایران پژوهشهاي اندکی پیرامون زیارت از منظر جامعهشناختی آن انجام شده است؛ با این حال در چند دهه اخیر مکانهایی که قداست خود را از مذهب به معناي سنتی خود دریافت نمیکنند مانند مقبرة شاعران و سیاستمداران نیز در زمره مقاصد زیارتی قرار گرفتهاند - شریعتیمزینانی و غلامرضاکاشی، . - 1394
از راهبردهاي نوین در جهت جذب بیشتر گردشگران به شهر، مقوله »گردشگري شهري و برند گذاري شهرها در بعد رقابت پذیري شهري« است - فامیل نوروزي و همکاران، 1394، ص . - 371 گردشگري شهري شاخهاي از گردشگري است که سعی دارد گردشگري را بهعنوان یک پدیدة مهم و مؤثر در تغییرات شهري و توسعه شهري مورد بررسی قرار دهد - پوراحمد، 1394، ص. - 87 گردشگري شهري بهعنوان یکی از انواع گردشگري در راستاي توسعه شهرها و علاقهمندي گردشگران به جاذبههاي شهري با شتابی فزاینده در حال تقویت و گسترش است - زندیه، گودرزیان، 1393، ص. - 62 مفهوم گردشگري شهري از دهه 1980 وارد فهرست تحقیقات شده است، یعنی هنگامی که روشن شد شهرهاي بسیاري به سمت مقاصد مهم در حال پیشرفت بوده و مسافرتهاي کاري و شهري در تمام ایام سال جاري در آنها جاري بوده است - دیناري، 1384، ص3 برگرفته از ملکیان، 1392، ص. - 59
گردشگري شهري، صنعتی که امروزه بهعنوان یکی از مهمترین صنایع جهان شناخته میشود، نه تنها از لحاظ اقتصادي بلکه به دلیل معرفی و شناساندن تاریخ و فرهنگ شهرهاي مختلف، مطرح است. این امر به دلیل دارا بودن پتانسیل هاي بسیار و انواع مختلف میتواند گزینهاي مناسب براي توسعه و طراحی شهرهاي انسانگرا و افزایش مطلوبیت زندگی شهري باشد - زندیه، گودرزیان، 1393، ص. - 59محل و هر چه که یک محل را تعریف میکند موضوعی اجتماعی است. گردشگري شهري نیز با نظریهها و فعالیتهاي مربوط به محل، پیوندي نزدیک دارد - تقوایی و همکاران، 1391، ص. - 31 گردشگري شهري با نیازهاي فراغتی در درون شهر و محیط پیرامون شهر بهصورت مستمر و پایدار در ارتباط است - زندیه، گودرزیان، 1393، ص. - 62
در واقع گردشگري شهري آن قسمت از گذران فراغت است که در محدوده سکونت شهروندان در فضاهاي باز درون شهري محقق میگردد و بهعنوان بخشی از نیازها و فعالیتهاي فراغتی مستمر عموم شهروندان بهصورت روزانه یا هفتگی محسوب میشود - فامیلنوروزي و همکاران، 1394، ص . - 371 گردشگري شهري عملکرد متقابل گردشگر- میزبان و تولید فضاي گردشگري در رابطه با سفر به مناطق شهري باانگیزههاي متفاوت و بازدید از جاذبهها و استفاده از تسهیلات خدمات مربوط به گردشگري است که آثار متفاوتی را بر فضا و اقتصاد شهري بر جا مینهد - فرجی راد، سید نصیري، 1389، ص. - 22توجه صرف به کالبد شهر و نادیده گرفتن ابعاد تاریخی، هویتی و خاطرات جمعی موجود در فضاهاي آن، عدم موفقیت گردشگري شهري را موجب شده است - زندیه، گودرزیان، 1393، ص. - 60
براي درك ابعاد مختلف گردشگري در شهر باید محیط شهر را بهعنوان یک » محصول گردشگري« در نظر گرفت که این محصول خود ظرفی است که »فعالیتهاي انسانی« و »تسهیلات صنعت گردشگري« را دربر میگیرد - سیف الدینی، 1389، ص 5 برگرفته از فامیل نوروزي و همکاران، 1394، ص. - 370 گردشگري شهري علاوه بر منافع اقتصادي میتواند کمکی به مالیات و عوارض وصولی و حفاظت آثار تاریخی و توسعه تأسیسات زیربنایی باشد - پوراحمد، 1394، ص. - 87 انتظارات از گردشگري موفق را میتوان علاوه بر تأمین فراغت انسان، شناخت هنر و تمدن ملل و سرزمینهاي دیگر، شناخت آیین و فرهنگ، تعریف چگونه بودن انسان با تأمین نیازهاي معنوي، روحی و روانی انسان دانست - زندیه، گودرزیان، 1393، ص. - 62 بنابراین پاسخگویی و ایجاد رابطهاي دوطرفه میان گردشگر و شهروندان شهر
