بخشی از مقاله
1. چکیده
با شکل گیری فرایند جهانی شدن و ارتباطات جهانی، شاهد تغییر چهره شهرها و ایجاد منظری متفاوت از پیش هستیم. تحت تاثیر این جریان به واسطه جدال میان شهرها، بر سر جذب سرمایه، صنایع، گردشگران، متخصصان و نیروهای خلاق، تصویر شهر از اهمیت زیادی برخوردار می گردد. یکی از موضوعات در این میان، تبدیل شدن فضای عمومی به عنوان کالایی برای فروش است. در این راستا، جنبش جهانی که به دنبال لیبرالیسم بازار و کمرنگ کردن نقش دولت هاست، روند خصوصی سازی بسیاری از امکانات و تسهیلات شهری، از جمله فضاهای عمومی را در بسیاری از شهرهای پیرامون جهان تسریع بخشیده است. یکی از این فضاهای عمومی خصوصی سازی شده، مراکز خرید چند منظوره یا شاپینگ مال هاست.
مطالعات مختلف نشان داده که این مراکز، جزئی اساسی از چشم انداز تجاری اکثر کشورهای دنیا بوده و نقش مهمی در صنعت خردهفروشی و توریسم پیدا نموده است. در این میان، عده ای دیدگاهی انتقادی در رابطه با شکل گیری شاپینگ مال ها ارائه می کنند و بسیاری به جذابیت این گونه فضاها برای زنان اشاره می کند. این پژوهش به دنبال این است که نخست، دیدگاه ها در رابطه با خصوصی سازی فضاهای عمومی در شهرها و پیامدهای آن؛ دوم، پاسخگویی یا عدم پاسخگویی شاپینگ مال ها در رفع نیاز زنان به فضای عمومی در شهر؛ و سوم، مسائل و مشکلات مال ها در دنیا و به طور ویژه در شهر تهران با تاکید بر نیازهای زنان را تبیین نماید.
در این نوشتار با استفاده از مطالعات کتابخانه ای انبوه آثار در باب خصوصی سازی فضاهای عمومی به طور عام و شاپینگ مال ها به طور خاص، در ابتدا به بررسی و نقد این مراکز در دنیا و سپس ایران با روش توصیفی پرداخته می شود و در پایان، نتیجه گیری از موارد فوق ارائه می گردد. یافته های تحقیق نشان می دهند مال های شهر تهران از نقاط ضعف متعددی از جمله عدم مکانیابی و طراحی مناسب و نیز کمبود امکانات و جاذبه ها برای گروه های مختلف، به ویژه زنان برخوردارند. در پایان پیشنهاداتی به منظور رفع مشکلات ارائه می گردد.
2. مقدمه
امروزه با تغییرات سبک زندگی، شاهد تغییرات عمده ای در تقسیم وظایف در خانواده و نحوه انجام آنها و به طور کلی تغییر و دگرگونی رویه زندگی زنان در اجتماع هستیم. در این سیر تحول، زنان وظایف دیگری را نیز به جز خانه داری و تربیت فرزندان بر عهده گرفته اند. بنابراین در سال های اخیر زنان نسبت به گذشته به علل گوناگون حضور فعال تری در عرصه اجتماع یافته اند و با توجه به نقش های چندگانه ای که در خانه و خانواده و اجتماع بر عهده آنهاست، زمان کمتری برای تنظیم و انجام همه آنها در اختیار دارند. از این رو بسیاری از زنان نیازمند در دسترس بودن مراکز خرید و سایر فعالیت های خدماتی در فواصل مناسب و در دسترس در عرصه عمومی و در نزدیکی محل کار یا سکونت هستند.
از سوی دیگر طیف وسیعی از زنان، به ویژه، زنان خانه دار با تغییر سبک زندگی و کاهش وظایف روزمره، از اوقات فراغت بیشتری نسبت به گذشته برخوردار شده اند. همین امر سبب شده که علاقه آنها به حضور در فضاهای عمومی بیشتر شود. اما به دلیل کمبود شدید و یا در دسترس نبودن این گونه فضاها، از طرق دیگر این نیاز را جبران می نمایند. به عنوان مثال در سال های اخیر پدیده پاساژگردی که در اصطلاح لاتین به آن Window Shopping می گویند، تا حدود زیادی جایگزین گردش و گذران اوقات فراغت در فضاهای عمومی دیگری نظیر پارک ها و میادین و پلازاهای قابل پیاده روی و خیابان های تفرجی گردیده است. برخی به جذابیت مراکز خرید بزرگ برای زنان اشاره می کند. به عقیده آنها خرید کردن، حوزه ای از فعالیت اجتماعی است که زنان از آن نیرو می گیرند.
اما باید دید آیا به طور کلی وجود این فضاها برطرف کننده خواست و نیاز زنان از فضاهای عمومی می باشد و آیا در طراحی این فضاها به تفاوت های ظریف زنان در استفاده از فضا دقت شده است. علی رغم وجود تحقیقات فراوان مرتبط با شاپینگ مال ها به عنوان نمونه ای از فضاهای خصوصی سازی شده در شهرهای مختلف پیرامون جهان، با توجه به شروع رشد یکباره ساخت و سازهای بزرگ مقیاس چنین مراکزی در کشور ما، کمتر مورد توجه پژوهشگران به ویژه از دیدگاه مطابقت با نیازهای زنان قرار گرفته است. به همین منظور این مطالعه به دنبال آن است که به ویژه شکل گیری شاپینگ مال ها در بستر شهر تهران را در پاسخگویی با نیاز زنان مورد مطالعه قرار دهد.
3. ادبیات تحقیق
در عصر حاضر شاهد تغییر چهره شهرها و ایجاد منظری متفاوت از پیش هستیم. به عبارتی به واسطه وجود جدال میان شهرها، بر سر جذب سرمایه، صنایع، گردشگران، متخصصان و نیروهای خلاق، تصویر شهر از اهمیت زیادی برخوردار می گردد - مدنی پور، . - 1391 یکی از موضوعات در این میان، تبدیل شدن فضای عمومی به عنوان کالایی برای فروش است. در این راستا روند خصوصی سازی بسیاری از امکانات و تسهیلات شهری، از جمله فضاهای عمومی تسریع بخشیده شده است. از جمله این فضاهای عمومی خصوصی سازی شده، شاپینگمال ها به عنوان نمونه ای از نمادهای شهر پسامدرن است. مطالعات مختلف نشان داده که مراکز خرید و ازجمله شاپینگ مال ها، قسمت اصلی چشم انداز تجاری اکثر کشورهای دنیا بوده و نقش مهمی در صنعت خردهفروشی و توریسم پیدا نموده است.
به طورکلی مطالعات فراوانی پیرامون روندهای تاثیرگذار بر فضاهای عمومی معاصر و به طور خاص رشد شاپینگ مال ها به عنوان نمونه ای از فضاهای خصوصی سازی شده، در شهرهای مختلف پیرامون جهان انجام گرفته است. در مطالعه آثار مرتبط با پیشینه موضوع با دیدگاه های متفاوت و بعضا متضادی روبرو می گردیم. در این بخش در ابتدا دیدگاه های منفی و سپس مثبت در این رابطه ارائه می گردد.
لوکاتیو-سیدریس1و بنرجی - 91 :1390 - 2، یکی از "پیامدهای خصوصی سازی" را "تضعیف عرصه عمومی مرکز شهر" می دانند. در نهایت در نبود یک طرح راهبردی، غلبه بخش خصوصی بر عمومی در شکل گیری عرصه عمومی مرکز شهر، باعث "از بین رفتن برخی فرصت های طراحی شهری در مراکز شهرها" و جهت گیری به فضاهای داخلی و تجزیه اکثر پلازاهای شهری و فضاهای باز مرکز شهر است. "نتیجه چنین تاکتیکی، چیدمان پراکنده فضاهای باز و تجزیه عرصه عمومی می باشد". او افت عرصه عمومی را با مفهوم خصوصی سازی "فضاهای عمومی" مرتبط می داند. از نظر او هیچ یک از این فضاهایی که دارای مالکیت و مدیریت خصوصی هستند، واقعا عمومی محسوب نمی شوند.
اگرچه پشت این فضاهای کاذب عمومی، همیشه یک تصور "عمومی بودن" خوابیده است. ولی در واقعیت، این فضاها جزء عرصه خصوصی محسوب می شوند. در حقیقت "دسترسی و استفاده از این فضاها، یک امتیاز محسوب می شود، نه یک حق". ترانسیک - 121 :1390 - 3، نیز بر این عقیده است که امروزه شاهد شهرهایی هستیم که به مکانی برای نمایش خودخواهی های شخصی به قیمت تهدید عرصه عمومی درآمده است.
فایف - 1998 - 4، ریشه شکل گیری شاپینگ مال های خارج شهری در بریتانیا و آمریکای شمالی را در مجموعه ای از نیروهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی شامل رشد فراوانی مصرف کنندگان پس از جنگ؛ افزایش مالکیت اتومبیل شخصی و دیگر تغییرات تکنولوژیک؛ رشد مشارکت نیروی کار زنان و به خصوص در ایالات متحده مهاجرت طبقه متوسط به خارج از شهرها می داند. او به مدیریت و کنترل در این گونه فضاها اشاره می کند و تاکید می نماید که اغلب مردم کمتر از مال ها به عنوان فضایی برای تعاملات اجتماعی و فعالیت های غیرتجاری استفاده می کنند. سایبریوسکی - 1999 - 5، در بررسی پروژه های توسعه مجدد در توکیو و نیویورک، جریان های زیر را در این گونه فضاها شناسایی نمود:
· افزایش خصوصی سازی فضاها در قلمرو عمومی؛
· افزایش نظارت بر فضاهای عمومی و کنترل دسترسی به آنها به منظور ارتقاء امنیت؛
