بخشی از مقاله
چکیده:
درگذر زمان عوامل مختلفی بر کاربری فضاهای شهری نقش داشتهاند. "دار" ها فضاهای وابسته و متصل به بناهایی مانند خانقاه ها بودند و دارای ساختار و کاربری های مختلی هستند. با بررسی انواع فضاهای عمومی دار میتوان بخشی از فضاهای فراموش شده شهری را بازخوانی کرد.اماکن عمومی به شکل مستقیم از ویژگی کاربری فضای شهری تأثیر میپذیرد.
تاکنون پژوهشهایی درباره کاربری فضاهای گوناگون شهری صورت گرفته است اما کمتر پژوهشی، تأثیر فضاهای"دار "را در ساختار شهری واکای کرده است. روش داده اندوزی در این پژوهش مطالعات کتابخانهای و میدانی است و سپس با تحلیل نمونهها انجام میپذیرد. این مقاله بر آن است تا تاثیرات نهفته فضای دار در بر کالبد شهر را آشکار سازد. یافتههای پژوهش ویژگیهایی را آشکار ساخت که هر کدام از انواع فضاهای دار به طور ویژه بر ساختار شهری تاثیر دارد.
-1مقدمه:
در کنار خانقاه ها و پیوسته بدانها علاوه بر مسجد بناهایی به نام دارالسیاده،دارالغربا،دارالضیافه،دارالشفاء و ... وجود داشته و بیشتر مسافران و رهگذران غریب و درویش که راه به جایی نداشته اند در اینگونه اماکن مسکن می گزیده اند و پذیرایی می شدند
بناهای با نام "دار" به عنوان عنصر متصل به فضایی دیگر در ساختار شهری تعریف می شوند. اما هر کدام از این بناها با توجه به کاربری هرکدام ساختار مخصوص به خود ر ا دارند. با مطالعه هر کدام از این ساختار ها می توان نقش این بناهای متصل و وابسه به خانقاه ها را در بافت کلی شهر سنجید.
این پژوهش درصدد پاسخگویی به پرسش های زیر است:
-1 کاربری های مختلف فضاهای "دار" چه نقشی را در فضای شهری ایفا می کند؟
-2چگونه می توان دسته بندی جامعی از انواع فضاهای "دار" را ارئه داد؟
-2پیشینه پژوهش:
برخی پژوهشگران به مطالعه فضاهای عمومی شهری مختلف پرداخته اند - کریر، - - 1386داوری نژاد،مبهوت. - 1392 در این میان برخی به مطالعه و مقایسه فضاهای شهری کشور های خارجی و ایرانی را مورد تحلیل قرار گرفته اند
همچنین تعدادی از محققان ساختار شهرسازی شهرهای تاریخی ایران را مورد پژوهش قرار داده اند. همچنین برخی پژوهشگران به شکل موردی فضای میادین شهری را از منطر تناسبات و هندسه مورد تحلیل قرار داده اند
-3روش تحقیق:
روش داده اندوزی در این پژوهش مطالعات کتابخانهای است، سپس به جمع آوری مطالب و دسه بندی انواع فضاهای "دار" در دوره های مختلف پرداخته می شود. محدوده مورد بررسی در این پژوهش انواع فضاهای شهری است که به دلیل ویژگی های تاثیر گذار موقعیت فضاهای دار اتنخاب شده است. با مطالعه و تحلیل نمونه ابتدا انواع فضاهای دار دسته بندی می شود. سپس به مقایسه دارها و تحلیل ساختار هرکدام از آن ها و نقشان در بافت شهری پرداخته می شود.
-4مفهوم فضای شهری
فضا های شهری از آن دسته از فضاهای باز عمومی در شهر هستند که بستر تعاملات اجتماعی بوده و دارای سه شاخص اصلی عرصه عمومی شهر را خواهند داشت. عمومی بودن، باز بودن و بستر تعاملات اجنماعی است
فضاهای شهر به سه دسته کلی تقسیم می شوند: فضاهای خصوصی، فضاهای نیمه خصوصی، فضاهاس عمومی بنا های آرامگاهی و خانقا ها در فضاهای شهر ی از فضاهای عمومی محسوب می شوند و فضای های دار معمولا در مجموعه آرامگاه ها و خانقاه ها قرار دارد، فضاهای عمومی مورد مطالعه قرار می گیرد.
-4-1تعاریف فضاهای عمومی
-1آن دسته از فضاهایی که عموم شهروندان بدون نیاز به کنترل و... حق ورود و حضور در آن را دارند
-2تمام بخش های بافت شهری که عموم مردم به ان دسترسی فیزیکی و بصری دارند. بدین ترتیب خیابان ها، پاک هاف میادین شهری، به ساختمان هایی که محصورشان می کنند و محدوده شان را مشخص می کنند، گسترش می یابد
-4-2مولفه های فضاهای شهری
به طور کلی فضای شهری واجد دو بخش اصلی، فرم یا صورت و محتوا یا معنی، تقسیم می شوند که فرم همان کالبد آن است و محتوا. معنی آن، حیات اجتماعی و اتفاقاتی است که درون فضاهای شهری رخ می دهد
در این پژوهش جنبه کالبدی مولفه فضای شهری مورد بررسی قرار می گیرد.
-4-3انواع فضاهای شهری
با توجه به مجموع تعاریف ارائه شده در خصوص فضای شهری، سه شاخص اصلی برای تشخیص فضاهای شهری، سه شاخص اصلی برای تشخیص فضاهای شهری در عرصه عمومی شهر در اختیارمان قرار می گیرد. عمومی بودن فضا، باز بودن آن و برقراری تعاملات اجتماعی در فضا
با این وصف دسته ای از فضاهای شهر شامل فضاهای سر پوشیده و عرصه های باز خصوصی مانند حیاط خانه ها و فضاهای بین بلوک های ساختمانی و خیابان هایی که فقط به عبور سواره اختصاص یافته و فاقد نقش اجتماعی می باشد، از انواع فضاهای شهری جدا شده اند. از طرفی با توجه به شرایط شهر ها و فضاهای عمومی موجود در آن ها باهم متفاوت است، اظهار نظر درباره این که آیا فضاهای عمومی مورد نظر، یک فضای شهری است، با توجه به شرایط و بستر مورد ارزیابی، امکان پذیر می باشد
-5دلیل احداث فضاهای دار
در کنار خانقاه ها و پیوسته بدانها علاوه بر مسجد بناهایی به نام دارالسیاده،دارالغربا،دارالضیافه،دارالشفاء و ... وجود داشته و بیشتر مسافران و رهگذران غریب و درویش که راه به جایی نداشته اند در اینگونه اماکن مسکن می گزیده اند و پذیرایی می شدند. خانقاه شاه نعمت االله ولی در ماهان و خانقاه فرزندش شاه خلیل االله در تفت و مسجد و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی و صدها خانقاه دیگر که در گوشه و کنار ایران تا هزاره نخستین اسلام بر پای بوده است که نمونه هایی از مهمانخانه های رایگان هستند. در وقف نامه های کهن و در میان برگهای تاریخ و دیوان های خراج بسیار دیده می شود که درآمد فلان آبادی وقف بر آینده و رونده ابناء و غریبان است حتی برای درمان مسافران بیمار و گذران آنان تا بهبود کامل موقوفاتی برقرار می شده و کرایه و هزینه سفر درماندگان نیز تا رسیدن به شهر و دیار تأمین بوده است
-5-1تعریف خانقاه
برای لفظ خانقا دو معنی بیان شده است، نخست آن که آن را عربی شده "خانه گاه" و دوم ان را اصل "خوان گاه" به معنی محل سفره و سفره خانه و جایی از غریبان و مسافران پذیرایی می شود، دانسته اند. بهر روی خانقا محل اقامت، تزکیه، تعلیم و خلوت صوفیان و دراویش است. مقیمان به سه طایفه اند، اهل خدمت، اهل صحبت و اهل خلوت فضاهای خانقاه ها عموما شامل این بخش ها هستند: -1 تالار بزرگی که برای تجمع در مواقع ذکر یا سماع و یا صرف طعام به نام جماعت خانه و اتاق های متعددی برای اقامت سالکان و خادمان و نیز حجره هایی برای پیر که در هر خانقاه تنها یک نفر چنین سمتی را دارا است وحجرا و زوایا و حتی فضاهای بسیار کوچکی به صورت حفره که تنها برای یک نفر به سختی گنجایش دارند
3-5 بررسی نمونه فضاهای دار در مجموعه های مختلف
-1-3-5آستان قدس رضوی
-2-3-5 دارالسیاده
دارالسیاده نیز از قدیمی ترین رواق های روضه منوره است که در غرب و جنوب غربی حرم مطهر از شمال به جنوب امتداد دارد. نامگذاری این رواق به دارالسیاده از آن جهت است که از قدیم محل اجتماع سادات و منسوبان به خاندان حضرت علی - ع - بوده است.
رواق دارالسیاده نیز از بناهای گوهرشاد آغا ، می باشد که در قرن نهم همزمان با مسجد گوهر شاد ساخته شده است. رواق دارالسیاده 22/86 متر است و در دو طرف آن پنج صفه وجود دارد که عرض بنا را متفاوت ساخته است. رواق دارالسیاده از لحاظ هنر آیینه کاری وکاشی کاری وکتیبه ای مجموعه ای از هنرهای تزئینی معماری و هنرهای دستی و گویای نبوغ ایرانیان در انواع هنر است.
