بخشی از مقاله
چکیده
آب مایهی حیات و یک ضرورت برای انواع موجودات زنده میباشد و مدیریت آن بخشی از برنامهریزی توسعهی کشورها تلقی میشود. نیازهای روبه رشد، محدودیت منابع، تبعات توسعهی ناپایدار و دخالتهای گاه و بیگاه انسان در چرخهی آب همگی از عواملی هستند که موجبات بروز نگرانی و دغدغهی خاطر مجامع بینالمللی را در زمینهی تامین نیازهای آبی جامعهی انسانی فراهم کرده است. مطالعات فائو نشان میدهد که 93 کشور جهان امروز با بحران آب مواجه هستند، بنابراین دسترسی به منابع آبی جدید ضروری است.
یکی از این منابع که به صورت روزافزون بر اهمیت آن افزوده میشود، آبهای نامتعارف مانند آبهای شور و انواع مختلف پسابها از جمله زهابهای کشاورزی میباشد. برنامهریزی اصولی و تصمیمگیری منطقی در خصوص جمعآوری، تصفیه و استفادهی مجدد از انواع پسابها، علاوه بر اینکه در آینده به دلیل کمبود منابع آبی، نیاز جوامع بشری است، به جهت آلاینده بودن برای آبهای سطحی و ایجاد مشکلات زیستمحیطی از اهمیت ویژهای برخوردار است.
در استان خوزستان با تکمیل طرحهای کشاورزی در حال مطالعه و اجرا، وسعت طرحهای کشاورزی به 600 هزار هکتار خواهد رسید که مولد میزان قابل ملاحظهای زهاب خواهد بود، بخش عمدهی زهاب طرحهای موجود در حال حاضر به رودخانهی کارون میریزد. این مقاله به بررسی وضعیت کنونی و آتی رودخانهی کارون، نقش و جایگاه زهابهای کشاورزی در آن خواهد پرداخت. سامانهی کارون به عنوان بزرگترین منبع آب سطحی کشور در حال حاضر تامین کنندهی آب شرب 86 درصد جمعیت و 65 درصد نیاز کشاورزی استان خوزستان میباشد.
مقدمه
در واکنش به افزایش جمعیت و رشد اقتصادی جهان، برداشت آب برای مصارف بشری افزایش مییابد و رقابت بر سر آب، بین مصارف شهری، صنعتی، کشاورزی و زیست محیطی و تفریحی نیز بالا خواهد گرفت. اگر روند فعلی برداشت آب با شیوهها و سیاستهای حاضر ادامه یابد، برآورد میشود که در سال 2025 تنش آبی به بیش از 60 درصد جهان گسترش یابد. تولید غذای کافی برای جمعیت در حال رشد جهان نیازمند این است که تا سال 2025 به میزان 20 تا 30 درصد بر مساحت اراضی کشاورزی فاریاب افزوده شود، همچنین به منظور اجتناب از تشدید بحران آب و جلوگیری از کمبودهای قابل ملاحظه مواد غذایی، بهرهوری مصرف آب باید افزایش یابد.
به بیان دیگر لازم است بر مقدار غذای تولید شده با مقدار معینی آب افزوده شود. این امر از طریق حفاظت و استفاده مجدد از منابع آبی موجود در بخش کشاورزی از قبیل زهابها امکان پذیر است - نصیری قیداری و همکاران، - 1389، - یقینی و همکاران، . - 1389 استان خوزستان به علت جلگهای بودن و داشتن پنج رودخانه پرآب شامل کارون، دز، کرخه، زهره و جراحی - شامل رودخانه مارون و اعلاء - که اغلب از بخشهای مرکزی و یا جنوبی رشته کوههای زاگرس سرچشمه گرفته و پس از طی جلگه حاصلخیز خوزستان به خلیج فارس و یا تالابهای بزرگ هورالعظیم و شادگان تخلیه میگردند و همچنین خاک مناسب جهت کشت محصولات مختلف، یکی از استان مهم کشور از نظر کشاورزی است.
همچنین قابل ذکر است که ورودی سالانه رودخانههای استان برابر 31/3 میلیارد متر مکعب یعنی نزدیک به یک سوم کل آبهای سطحی جاری کشور است که این حجم معادل جریانی به میزان 994 متر مکعب در ثانیه میباشد - مهرمند، . - 1385 وجود شبکههای آبیاری و زهکشی گسترده در استان خوزستان که آب چندین کشت و صنعت بزرگ مانند نیشکر هفتتپه، کارون و ... را تامین می-کنند، سبب شده که حجم عظیمی از زهاب تولید گردد که در نهایت به رودخانهها و یا تالابها میریزند. تا ده سال قبل استفاده از زهاب و مدیریت آن کمتر مورد توجه قرار میگرفت.
هنگامی که طراحان، تصمیمگیرندگان یا مهندسان با لزوم تغییر در مدیریت زهاب رو به رو میشوند، ماهیت دقیق مساله اغلب برای آنها روشن نبوده و مشکل مشاهده شده به طور قابل ملاحظهای به دیدگاه فردی بستگی خواهد داشت. منظور از مدیریت زهاب، کنترل کمیت و کیفیت زهاب تولیدی در یک حوضه زهکشی در مناطق خشک و نیمهخشک و تخلیهی مطمئن آن است. این مدیریت شامل اقدامات حفاظتی آب آبیاری، استفاده مجدد از زهاب، تخلیه و تصفیهی آن میباشد. زهاب با کیفیت مناسب میتواند به طور مستقیم یا به صورت مخلوط شده با آب شیرین برای تولید محصول مورد استفاده قرار گیرد. استفادهی مجدد به چند عامل مهم بستگی دارد که عبارتند از: کیفیت زهاب، مقاومت گیاه به شوری و میزان دسترسی به منابع آب شیرین، مقدار و زمان دسترسی به زهاب.
وضعیت پسابهای مختلف ورودی به کارون
در چند سال اخیر اجرای طرحهای توسعهی کشاورزی و صنعتی در خوزستان بویژه اطراف رودخانه کارون بدون در نظر گرفتن اثرات زیست محیطی آنها همراه با رشد روزافزون جمعیت موجب شده است که حجم پسابهای مختلف که به کارون میریزد، هر ساله افزایش یابد بهطوریکه سالانه یک میلیارد و ششصد میلیون متر مکعب پساب کشاورزی، دویست میلیون متر مکعب پساب صنعتی و صد و شصت میلیون متر مکعب پساب شهری و هزاران متر مکعب پساب بیمارستانی به کارون میریزد که توجه بیشتر به کیفیت آب آن را ایجاب میکند. در خصوص هر کدام از انواع پسابها نیاز به تحقیق و مطالعه و ارائه طرحی جامع در خصوص مدیریت و استفادهی مجدد آن میباشد و همت همهی ارگانها و نهادها و در راس همه، سازمان آب و برق خوزستان را به عنوان متولی اصلی این قضیه می طلبد. در شکل - 1 - نمایی از رودخانهی کارون در محل شهر اهواز و ورود فاضلاب به داخل آن نشان داده شده است.
منابع آلاینده رودخانه کارون
استان خوزستان به دلیل داشتن منابع عظیم نفت و گاز و امکانات بالقوه دارای صنایع متعددی میباشد که به دلیل نیاز به آب و دفع پساب بسیاری از آنها در حاشیهی رودخانه کارون میباشند. مهمترین صنایع مستقر در حاشیهی رودخانهی کارون به ترتیب از بالادست به پاییندست، کارخانهی نیشکر کارون، نیروگاههای رامین و زرگان، کارخانهی تصفیهی شکر اهواز، نوشابه سازی زمزم و خرمنوش، نورد و لولهی اهواز، گروه ملی فولاد، لولهسازی اهواز، لولهسازی خوزستان، صنایع فولاد، فولاد کاویان، سپنتا، فارسیت، کشتارگاه صنعتی اهواز، شیمیایی پاسارگاد، پتروشیمی و پالایشگاه آبادان را میتوان نام برد. در جدول - 1 - سهم بار آلودگی ناشی از پسابهای مختلف به رودخانه کارون ارائه شده است - حسینی و همکاران، . - 1385
همانطور که در جدول شماره - 1 - نشان داده شده است، به لحاظ میزان پساب، زهابهای کشاورزی بالاترین میزان یعنی 83/54 درصد پساب ورودی به کارون را شامل میشوند. در خصوص بار آلودگی مواد آلی BOD - و - COD پساب-های صنعتی بالاترین سهم را دارا میباشند و زهابهای کشاورزی بالاترین میزان بار آلودگی معدنی - - TDS را دارا می-باشند، علاوه بر این به دلیل حجم زیاد، سهم قابل توجهی در افزایش شوری منابع آب را با تخلیهی روزانه 8541/19 تن نمک و املاح معدنی محلول به رودخانهی کارون بزرگ بر عهده دارند، ضمن اینکه حاوی باقیماندهی سموم دفع آفتهای گیاهی و کودهای شیمیایی نیز میباشند - حسینی و همکاران، - 1385 ، بنابراین تحقیق و مطالعه و ارائه طرح در خصوص زهابهای کشاورزی نسبت به سایر پسابها در اولویت بیشتری قرار دارد. - جهت آشنایی بیشتر در خصوص پارامترهای کیفی پسابهای مختلف و زهابهای کشاورزی و تاثیر آن بر رودخانه کارون به رفرنس شماره - 1 - مراجعه شود. -
زهابهای کشاورزی
در استان خوزستان 29 شبکهی آبیاری و زهکشی درحال مطالعه، اجرا و بهرهبرداری میباشد که تعداد زیادی در حوزه-ی رودخانهی کارون میباشند و بعضی از آنها محل تخلیهی زهابشان همان رودخانه کارون میباشد. ورود این زهابها در کنار دیگر آبهای با کیفیت پایین باعث تنزل پارامترهای کیفی رودخانه میگردد. این مساله در فصل تابستان و کم آب که میزان تبخیر و درجه حرارت افزایش مییابد و همچنین در سالهای خشک و کمآب تشدید شده و افت کیفیت شیمیایی آب تشدید میشود. البته در چند سال اخیر به بحث ارزیابی زیست محیطی فاضلابها و تاثیر آن بر محیط زیست و رودخانههای استان نگاه ویژهای شده است ورود فاضلاب بسیاری از طرحهای کشاورزی و صنعتی به رودخانه از آنها گرفته شده است.
