بخشی از مقاله
چکیده
بخش کشاورزي بهعنوان بزرگترین مصرفکننده آب، تأثیر فراوانی بر تنزل کیفیت منابع آبی دارد. طرح تو سعه ک شاورزي در ا ستان خوز ستان با هدف تو سعه اقت صادي منطقه و کمک به حفظ امنیت غذایی ک شور به مرحله اجرا در آمده است و به بهرهبرداري رسیدن پروژههاي آبیاري و زهکشی این طرح، استان خوزستان را با چالشهایی از قبیل حجم زهاب بسیار زیاد، کیفیت نامناسب زهاب براي کشاورزي، فقدان تخلیهگاه مناسب زهاب و ورود حجم عظیم آلایندههاي کود، سم و فلزات سنگین مواجه کرده است. هدف این مقاله ارائه یک ارزیابی از وضعیت موجود استان خوزستان است که بر اساس آن وضعیت استان و چالشها و مشکلات مرتبط با منابع آب بررسی میگردد و در انتها پیشنهادات و راهکارهاي کلان در راستاي توسعه پایدار حوضه استان خوزستان ارائه میگردد.
-1 مقدمه
بخش کشاورزي با اختصاص دادن بیش از 92 درصد کل مصارف آب در کشور بهعنوان بزرگترین مصرفکننده، قطعاً تأثیر فراوانی بر تنزل کیفیت منابع آبی از طریق فرسایش خاك و مواد شیمیایی مصرفی در آن خواهد داشت. حجم عظیم آب برگشتی کشاورزي به طرق مختلف وارد سفرههاي آب زیرزمینی و جریانهاي سطحی میگردد و آنچه مسلم است کاربرد حجم عظیم کودهاي شیمیایی و دامی و سموم دفع آفات علاوه بر آلودگی خاك و گیاه، موجب مغذي شدن و اکسیژن زدایی منابع آبهاي سطحی و رسوخ نیترات در آبهاي زیرزمینی میگردد. با افزایش جمعیت و تغییر رژیم غذایی مردم به سمت غذاهایی که آب بیشتري به ازاي هر کالري نیاز دارند، مصرف آب بخش کشاورزي افزایش یافته است.
همچنین گرایش جدید به انرژي زیستی بهاینافزایشمصرف دامن میزند. در جایگاههاي مختلف از مجلات علمی تا مطبوعات عمومی در مورد اثرات منفی سوختهاي زیستی بر قیمت و دسترسی مواد غذایی نگرانیهایی مطرح شده است، اما ناگزیر نیاز آبی براي تولید زیستتوده براي تولید سوخت زیستی روند افزایشی خواهد داشت.[12] یک لیتر اتانول تهیهشدهاز ذرت،حدود 170 لیتر و یک لیتر بیودیزل تهیهشده از سویا حدود 900 لیتر آب لازم دارد.[9] کنگره آمریکا، تولید 104×1011 لیتر،معادل 36 میلیارد گالن اتانول در سال را تا سال 2022 هدفگذاري کرده است که بیشتر اتانول تولیدي از محصولات فاریاب ازجمله ذرت دانهاي، سویا، ذرت خوشهاي یا نیشکر خواهد بود .[10]
کشاورزي استان خوزستان باهدف توسعه اقتصادي منطقه و کمک به حفظ امنیت غذایی کشور، در حال توسعه است. به بهرهبرداري رسیدن پروژههاي آبیاري و زهکشی این طرح، استان خوزستانرا با چالشهایی در مدیریت زهابها مواجه کرده است.کل زهابها و آب برگشتی کشاورزي در سطح کشور معادل 24664میلیون مترمکعب در سال 1380 برآورد گردیده است. بیشترین مقدار آب مصرفی بخش کشاورزي با 9257 میلیون مترمکعب و بیشترین مقدار تخلیه آب برگشتی کشاورزي به منابع آبهاي سطحی با 2721 میلیون مترمکعب مربوط به حوضه کارون بزرگ است.[8] عدم پیشبینیدقیق در محدودیت تخلیه زهاب به منابع آب شیرین، موجب گردیده که محل دفع زهاب، رودخانه کارون، هور شادگان و یا هورالعظیم انتخاب شود.
با توجه به افت شدید کیفیت آب رودخانه در سالهاياخیر، علیرغم صرف هزینههاي اجرايطرحهاي اولیه، سازمان حفاظت محیطزیست اجازه تخلیه زهاباین طرحها را به محلهاییکه در طرحهاياولیه پیشبینی شده بود، نداد. این امر علاوه بر هدر رفت بخشیاز هزینهها باعث به تعویق افتادن بهرهبرداريبرخی از طرحها گردیده است. تالاب نیشکر که »تالاب ناصري« هم نامیده میشود، یک تالاب واقعی نیست بلکه محیطی انسانساز به مساحت 18 هزار هکتار است که از تجمیع پسابهاي شور دو واحد نیشکر میرزا کوچک خان و امیرکبیر در مرز ایران و عراق در خرمشهر طی یک دهه گذشته ایجاد شده است. هدف این مقالهارائه یک ارزیابی از وضعیت موجود استان خوزستان بر اساس شناخت از وضعیت استان، چالشها و مشکلات مرتبط با منابع آب، و در انتها پیشنهادات و راهکارهايکلان در راستايتوسعه پایدار حوضه استان خوزستان ارائهمیگردد.
-2 مواد و روشها
محدوده موردمطالعه
استان خوزستان به مساحت64319 کیلومترمربع در جنوب غربی ایران قرار دارد و یکی از بزرگترینقطبهايکشاورزي و همچنین مرکز عمده استخراج نفت و گاز در ک شور است. ازنظرموقعیت جغرافیایی در محدوده 47 درجه و 42 دقیقه تا 50 درجه و 39دقیقه طول شرقی از نصفالنهار گرینویچو 29 درجه و 58دقیقه تا 32درجه و 58 دقیقه شمالیاز خط استوا در کرانه خلیجفارس و اروندرود قرار دارد . بخش اعظم استان خوزستان ازنظر اقلیمی در شرایط گرم خشک و نیمهخشک قرار دارد اما در بخشهاي شمالی کوهستانیآن شرایطمعتدل نیمه مرطوب حاکم است. میانگینبارش سالانه در ایناستان از حدود150میلیمتردر جنوب تا حدود 1010 میلیمتر در ارتفاعات شمال شرقی متغیر است اما میانگین آنها در سطح استان حدود 400 میلیمتر است. میانگین دماي سالانه استان بین 14درجه تا 26 درجه سانتیگراد است.[6]
وجود سازندهايسخت آهکیدر ارتفاعات شمال و شمال شرقی استان موجب تشکیل مخازن کارستی و چشمههايپرآب شده، همراه با فراوانیبارشهايجوي، باعث غنی بودن این استان ازنظرآب سطحی شده است. بالعکس در نیمه جنوبی استان، حضور سازندهايسخت تبخیري دوره نئوژن و بالا بودن سنگ کف و جنس رسوبات آبرفتی، آبخوانهايزیرزمینی دشتهاي استان چندان غنی نمیباشند.در حوضه کرخه برداشت از آب زیرزمینی حدود 2میلیارد مترمکعب است که از این مقدار، سهم استان خوزستان فقط حدود 276میلیون مترمکعب است. برداشت بیرویهاز آب زیرزمینی باعث کاهش شدید ضریب جریان و کاهش شدید آبدهی رودخانه کرخه در استان خوزستان شده است .[6]
در حوضه کارون، آبخوانعمدتاًها حالت متعادل دارند و مشکل خیلیجديايازنظر افت تراز سطح آب وجود ندارد. در این حوضه، حدود 55 درصد منابع آب زیرزمینی داراي شوريخیلیزیادي هستند. این موضوع استفاده از این منابع آب زیرزمینی را بسیار محدود کرده است. در حوضه زهره – جراحی، بیلان آب زیرزمینی در برخی از محدودههايمطالعاتی واقع در استان خوزستان، منفی است، بنابراین در شرایط توسعه بهرهبرداريقرار نمیگیرند. در این حوضه، آبخوانهاي شادگان، رامهرمز، دالون-میداود و صیدون دارايآبهاي شور و آبخوانهايهندیجان و زیدون دارايآب لب شوراند. در آبخوانهايهندیجان و شادگان، به علت تماس با دریا، پیشرويآب شور دریا نیز وجود داشته است.
