بخشی از مقاله
چکیده
از جمله مکان های دینی که همواره از اهمیت ویژه ای در میان مومنین برخوردار است، کعبه است.این اهمیت هم ناشی از باورمومنانه افراد است و هم به دلیل ساختار خاص فضایی معنایی و نمادهایی است که در این مکان ها وجود دارد مقاله حاضر با هدف زیبایی شناسی خانه کعبه و دریافت اراده خداوند و در چیستی وصورت کعبه و بر آن اساس چگونگی ساخت و شکل آن توسط شناخت هنر معماری خانه کعبه و همچنین بررسی ابعاد وجودی شکل کعبه می تواند به درک زیبا شناختی و مبانی عرفانی هنر و معماری خانه کعبه کمک نماید خانه کعبه از بابت زمانی اولین خانه است از بابت مکان در جایگاه مشخصی یعنی مکه قرار گرفته است از بابت مصرف کننده فضا برای همه مردم جهان بی هیچ وابستگی به قوم و نژاد و قاره ساخته شده است از بابت کارکرد آن خانه بیت یعنی فضای محصور و محل امن و آرامیش است از بابت هدف و غایت آن این خانه مبارک و فرخنده و هدایت بخش است و در رستگاری انسان نقش دارد طراح و معمار ساختمان خداوند متعال است هدف و غایت آن زیمنه و مایه قیام و رشد و تعالی انسان است نه تنها برای گروهی خاص بلکه برای همه انسان ها ساخته شده است دراین مقاله با
استفاده ازروش توصیفی تشریحی و روش گردآوری اطلاعات به صورت اسنادی کتابخانه ای میباشد.
واژه های کلیدی :کعبه، زیبایی شناسی، زیبایی
مقدمه
همه موجودات و اشیای پیرامون ما، از نظر آفریننده در دو دسته قرار می گیرند:
-1 موجوداتی که انسان در آفرینش آنها هیچگونه دخالتی نداشته اند و خالق مستقیم آنها خداوند است و با اراده الهی ایجاد شده اند. سنگ باران شد. سومین تخریب مکه به 930 میلادی بر می گردد که موجوداتی که انسان آنها را آفریده و با استفاده از قدرت تفکر و تعقل و خلاقیتی که خداوند به انسان بخشیده استژ، ایجاد شده اند. در این میان یک عنصر در عالم یافت می شود که توسط انسان اما بادستور مستقیم از طرف خداوند ساخته شده است و این عنصر کعبه است. کعبه تنها پدیده عالم هستی است که توسط انسان و بنا به دستور مستقیم و خاص خداوند در مکانی مشخص و با طرحی معین ایجاد شده است. در این مقاله ابتدا زیبایی را از دیدگاه علما و فلاسفه و سپس از دیدگاه قرآن و روایات اسلامی تعریف می نماییم و سپس به معرفی بارزه های زیبایی و نمود آنها در خانه کعبه می پردازیم.
پیشینه پژوهش
عمده اطلاعات ما در مورد کعبه منابع نویسندگان اسلامی است. فارغ از روایات و منابع اسلامی، گزارش و سند تاریخی چندانی مربوط به پیش از اسلام در مورد این بنا در دست نیست. در قرآن در مورد اِنَ أَوَل بَیتٍکعبه وُضِعَگفتهشده است:لِلنَاسِ» لَلَذی بِبَکَّهَ مُبَارَکاًسازندگانش از لابلای آیات و احادیث معتبر تدوین شده است با وَهُداً لٍلعَالَمَینَ« - آل عمران - بنابر گفتار تاریخنگار اسلامی، آزرقی،ساختمان کعبه 10 بار بنیان شدهاست. به این ترتیب:
.1 بنیان الملائکه
.2 بنیان آدم
.3 بنیان شیث
.4بنیان ابراهیم وپسرش اسماعیل
.5بنیان العمالقه
.6 بنیان جرهم
.7بنیان مضر
.8 بنیان قریش
.9 بنیان عبداالله ابن زبیر
.10 بنیان حجاج ابن یوسف الثقفی
این سازه تا پیش از گشودن شهر مکه به دست محمد و پیروانش،محل نگهداری و پرستش بتها بودهاست .قریش در اطراف کعبه بتهای مختلفی قرار داده بودند، مانند :لات، عزی، اسافه، نائله، منات و.... بزرگ این بتها هبل بود. در دوره بعد از اسلام کعبه چهار بار به کلی ویران شده و از نو بنا شده است. دو بار اول به سده اول هجری بر می گردد. در جریان جنگ هایی که بین امویان و عبداالله بن زبیرفرماندار وقت مکه صورت می گرفت کعبه دو بار ویران شد. بار اول آتش گرفت و بار دوم توسط سپاهیان حجاج بن یوسف با منجنیق قرامطه -که از شیعیان اسماعیلی بودند- به مکه حمله کردند و حجاج را قتل عام کردند و چاه زمزم را با جنازه های کشتگان پر کردند.
آنان حجرالاسود را ربودند و با خود به احسا -در شرق عربستان- بردند. تخریب چهارم کعبه در نتیجه سیلی بود که در سال 1629 میلادی رخ داد. پس از آن سلطان مراد چهارم ساختمان کعبه را با سنگ های گرانیتی از نو بنا کرد که این ساختمان تا عصر حاضر به جامانده است. ساختمان کنونی کعبه از زمان حجاج بن یوسف ثقفی و بازسازی همان ساختمان در دوران خلافت سلطان مراد چهارم از پادشاهان عثمانی است که در سال - 1040 قمری - در اثر سیل در مسجد الحرام و تخریب آن، از نو بازسازی گردید. این ساختمان استحکام کامل دارد، بطوری که تاکنون بههمین شکل پابرجا و استوار ماندهاست.
اهداف پژوهش، روش تحقیق
دراین مقاله با استفاده ازروش توصیفی و تشریحی و با توجه به مدارک موجود از طریق گردآوری اطلاعات و سازماندهی اقدام به بررسی زیباشناسی خانه کعبه شده است.
پرسشهای پژوهش:
هنر زیباش شناسی چیست؟
هنر معماری زیباشناسی خانه کعبه چگونه است؟
بررسی ابعاد وجودی شکل کعبه می تواند به درک زیبا شناختی و مبانی عرفانی هنر و معماری خانه کعبه کمک نماید؟
تعریف زیبایی از دیدگاه فلاسفه:
افلاطون و ارسطو زیبایی را در دو مقوله صوری و معنوی ظاهر و باطن تقسیم کرده اند که در جملگی مراتب علم و هنر و اخلاق تجلی می یافت و آن را به معنای تجلی نظم و هماهنگی و تناسب و اندازه می دانستند . علاوه بر آن افلاطون بر وجه لذت بخشی زیبایی توجه داشته و معتقد است که زیبایی لذتی است که از طریق حواس بینایی و شنوایی تحصیل می شود. ویتروویس در تعریف معماری زیبایی - ظرافت - را به همراه استحکام و مفید بودن یکی از سه اصل معماری نامیده و زیبایی ساختمان را در نمای مطبوع و خوشایند و تقارن اجزای ان می داند.به نظر توماس آکویناس - زیبایی - معدل - لذت - تلقی شده است. نیوتن زیبایی را مترادف با ذوق سلیم تعریف می نامید و معتقد است که زیبایی مشروط به وجود تمایل است و تمایل زاده انس و عادت می باشد.زیبایی از نظر کنفوسیوس در ارزش اخلاقی آن نهفته و به عبارت دیگر تنها تلفیق زیبایی وخیر است که می تواند زیبا باشد.
نظریه اطلاعات که در بیان زیبایی زبان ریاضی دارد زیبا را ادراک نظمی نسبی توسط ذهن می شمارد.گاهی زیبایی با نوآوری مرتبط تلقی می شود و به این ترتیب با گذشت زمان زیبایی پدیده ها نیز نقصان می باد.کانت نقش سلیقه را در تشخیص زیبایی و زشتی و تمیز زیبایی از زشتی نقش اصلی می داند.هگل نیز به طبع افلاطون، زیبایی را به دو معقوله زیبایی هنری و طبیعی تقسیم می نماید و احساس زیبا را نه فطری و نه موروثی بلکه آموختنی می داند. هگل هر نمودی را که بیشتر بتواند ایده کلی را جلوه گر نماید زیباتر معرفی می کند.لوکربوزیه ماشین را عین زیبایی دانسته است. تولستوی تعریف زیبایی را مبهم می داند و معنای زیبایی را مترداف با هنر - و آن هم محدود به احساس لذت - و همچنین معادل صفت خوبی می داند.جملگی تعاریف به نحوی تعریف زیبایی را منوط به مشخص بودن مفاهیم دیگری همچون باطن، ظاهر، نظم، هماهنگی، تناسب، توازن، وحدت، لذت، ذوق سلیم و امثال اینها نموده اند.
تعریف زیبایی از دیدگاه قرآن و روایات اسلامی:
قرآن کریم به عنوان منبع اصلی مطالعات اسلامی چندین بار واژه جمال و شکل صفت آن جمیل را ذکر نموده و زیبایی را به موضوعاتی همچون طبیعت، اسب، صبر، درگذشتن، دوری از منکران و حتی طلاق، اطلاق نموده است. - نحل:6، یوسف:18و30و 83،دهجر:85، احزاب 49:،28،21، مزمل:10، اعراف180، مومن 60، بقره138،83، زمر:23 ممتحنه:6، - 4 وجهی از زیبایی در بیان پیامبر اکرم - ص - مطابقت آن با حق است : - - الجمال ثواب القول بالحق: زیبایی درستی گفتار مطابق حق است - - سهروردی در توضیح علت سجده اهل ملکوت بر آدم می فرماید : نگارگر تقدیر، پرگار تدبیر بر تخته خاک نهاد ، صورتی زیبا پیدا شد... اجماعاً این که علمای اسلامحسن و جمال در آثار انسان را به عنوان تجلی صفت جمال الهی معرفی می نماید. علیرغم همه این تعاریف متنوع - به جز در حدود یا مرزهایی بسیار مبهم - زیبایی را نمی توان توصیف کرد و بنابراین نمی توان آن را تعریف در آورد.
معرفی خانه کعبه
سیمای عمومی کعبه متشکل از چهار رکن به سمت جهات اربعه یا چهار سوی عالم می باشد: رکن حجرالاسود به سمت شرق ،رکن یمانی به سمت جنوب، رکن شامی به سمت شمال و رکن مغربی بسوی غرب. خانه کعبه نزد تمام مردم و طوایف مختلف بزرگ و مقدس بوده است هندی ها آن را با دیده عظمت نگریسته و معتقد بودند که روح سیوا هنگامی که با زنش بلاد حجاز را می گشت در حجر الاسود حلول کرد. ستاره پرستان فرس و کدانیها خانه کعبه را یکی از بیوت هفتگانه معظم می دانستند . فارسیان نیز کعبه را احترام می نمودند زیرا عقیده داشته اند که روح هرمز در آن حلول کرده است.یهودیان هم خانه کعبه را بزرگ می شماردند و در آن جا خدا را مطابق دین ابراهیم پرستش می کردند.
طبقه بندی مشخصه های زیبایی کعبه:
برای زیبایی مراتب و درجاتی قابل تبین است که از زیبایی زمینی و دنیایی و مادی آغاز شده و تا زیبایی و جمال مطلق الهی قابل تعریف و وصول است. تجلیات و بارزه های اصلی زیبایی را می توان در دو مرتبه اصلی، زیبایی معقول و زیبایی محسوس طبقه بندی نمود. در مقاله حاضر با توجه به موضوع کعبه علاوه بر ویژگی های دو گروه فوق، سعی بر آن خواهد بود تا به عنوان بارزه های خاص زیبایی کعبه با عنایت به مختصات به تفکر اسلامی و موضوعات مرتبط با آن تجلیات زیبایی آنها در کعبه نیز مورد شناسایی قرار گیرد. بارزه های زیبایی کعبه و یا به عبارتی آنچه را که میتوان به عنوان زیبایی و زیبا نامیده شدن کعبه ذکر نمود تحت سه عنوان زیر طبقه بندی می شود: زیبایی معنوی و معقول، زیبایی محسوس و زیبایی خاص که براساس بارزه های کعبه در تفکر اسلامی است.
زیبایی معنوی و معقول کعبه:
زیبایی معقول بالاترین و والاترین مرتبه زیبایی است که یا مستقیما از طریق ادراک عقلی و توسط بصیرت و قلب شناخته می شود و یا اینکه با تفکر و تحلیل درک معانی نمادین و راز رمزهای زیباییهای محسوس درک می گردد. اصول مطرح شده برای زیبایی معنوی و معقول در اکثریت قریب به اتفاق مکاتب دینی را در عناوین زیر می توان طبقه بندی نمود که در اینجا بر مصداق مورد نظر کعبه منطبق هستند:
-1-4-2 معبد بودن:
معبد بودن کعبه یکی از مهمترین علت زیبایی معنوی آن است. عالی ترین هدف و یا مرتبه قابل تصور برای انسان زمانی و مکانی است که بتواند در آن با خالق خویش ارتباط برقرار کند. در این فضا در مجموعه عناصر مرتبط با عبادت، کعبه که در نقش اصلی ایفا نموده و مکان توجه عابد است جز جلوه ای از زیبایی نخواهد بود.
-2-4-2 تجردگرایی:
گرایش به تجرد و یا به عبارتی نمایش سیر به تجرد که به عنوان اصلی از زیبایی و هنر الهی مطرح است در ساختمان و فضای کعبه به انحنای مختلف مشهود است. هنرمندان موحد برای نمایش گرایش موضوعات و پدیده ها به سمت تجرد، راههای متنوعی را در پیش گرفته اند که در مورد کعبه برخی ویژگیهایی که به این موضوع اشاره دارند عبارتد از:
-1-2-4-2 یکی از جلوه های بارز گرایش نمایش گرایش ماده و عالم به سمت تجرد شکل عمومی و کلی کعبه است که متشکل از جهاد شش گانه - چهارجهات اربعه و اوج و حضیض یا جهات چهارگانه طبیعت یا سه محور اصلی طول عرض و ارتفاع - می باشد این وجوه شش گانه، دو به دو موازی یکدیگر بوده و می توان آن ها را بر یک دیگر منطبق کرد. این سه صفحه مبین سه محور مختصات هستند این سه محور نیز به نوبه خود یک محل تلاقی دارند که نقطه ای و مرکزی است که مرکز ثقل توجه عالمیان است و این مرکز جلوه ای از اصل آسمانی خویش است .
-2-2-4-2 توجه به سلسله مراتب مکان ها و عناصر و مفاهیم مقدس از عرش الهی به ضراح در آسمان چهارم و از آنجا به بیت المعمور در آسمان زمین، و از بیت المعمور به کعبه در عالم طبیعت، بیانگر چگونگی وجه نزولی ارزش ها و موضوعات معنوی از عالم بالا بر زمین است که سیر معکوس آن جلوه گاه گرایش به تجرد است .
-3-2-4-2 از دیگر وجوه تجردگرایی کعبه معانی نمادین متنوع و گسترده ای است که بر حجم شکل و اجزا و عناصر و تاریخ و جملگی موضوعات مربوط به آن مترتب است.
-3-4-2 مرکزیت عالم:
بسیاری و یا از جملگی ادیان معبد خویش را به صورتی نمادین به عنوان مرکز زمین و عالم معرفی می نمایند. اما تنها این کعبه است که به واقع و در عالم حس نیز به مثابه مرکز عالم ظاهر می شود . بنا به علتهای فراوانی می توان این مرکزیت را معرفی نمود که برخی از آنها عبارت اند از:
-1-3-4-2 خانه کعبه در جملگی حالات و از جمله به هنگام عبادت به هنگام قبله یا مرکز توجه جمیع مسلمین است. اصولا فرم مکعب از آنجایی که تعریف کننده فضای محاط و محصور بین جهات اربعه و اوج و حضیض است نمایش و تفسیری از مفهوم مرکز است در اسلام انسان ها به جهتی واحد که تا بی نهایت و به صورت موازی ادامه دارد متوجه نیستند، بلکه جملگی به مرکزی واحد متوجه هستند که این مرکز خود سایه زمینی بیت المعمور است که در آسمان قرار دارد یعنی در این مکتب جملگی در این مرکز متوجه بوده و از آنجا باهم به سمت آسمان میل می کنند. در حقیقت تنها این محل است که به هنگام توجه و نماز مسلمین به صورت واقعی نیز به عنوان مرکز عالم که مرکز توجه انسان ها قرار گرفته است، ایفای نقش می نماید.
-2-3-4- 2 آیه شریف - - الی االله ترجع الامور - - که به معنای بازگشت همه چیز به سوی خداوند است را نیز می توان به عنوان پشتوانه ای به عنوان مرکز گرایی محسوب کرد که سایر مفاهیم متذکر به مرکز اهمیت مرکزیت را تشدید می نمایند.
-3-3-4-2 مورد دیگری که می تواند به عنوان مرکزیت کعبه معرفی شود اخباری است که در باب گسترش و توسعه زمین از زیر کعبه وارد شده است در واقعه کعبه نتها به عنوان قبله مسلمین و به عنوان یک معبد مرکز عالم است که فراتر از آن بنا به روایت اسلامی نقطه آغاز گسترش زمین و توسعه خشکی است و بنا به این روایات زمین از زیر کعبه گسترش یافته است. در کتاب علل از حضرت باقر روایت شده که - - ان اول بیت وضع الناس للذی ببکه مبارکه - - پس اولین بقعه ای که از زمین آفریده شد کعبه می باشد و زمین از آنجا کشیده شد.
- 4-3- 4-2 از نظر مسلمین تنها کعبه است که به عنوان مرکز زمین و نقطه توجه نمازگزاران و و دعا کنندگان و خوانندگان خدای سبحان فضا را قطبی می نماید. فضای حاصل از حضور کعبه کمی و هندسی نیست این فضا فضای کیفی است که با هندسه قدسی مرتبط بوده و به دلیل حضور امر قدسی انتظام یافته است و به این ترتیب مرکزیت آن امری واقعی است.
-5-3-4-2 مرکزیت کعبه نه تنها برای زندگان که برای مردگان نیز معنا دار بوده و حالت دفن آنها بیان گر توجه به سمت کعبه است . جسد مسلمانان باید به پهلوی راست به نحوی که سمت راست صورت برخاک و چهره به سمت قبله است دفن شود به این ترتیب جهان مردگان نیز با تمرکز بر مرکزیت کعبه جلوه ای زمینی از - - اناالله و انا الیه راجعون - - به نمایش می گذارند.
-4-4-2 حضور الهی:
