بخشی از مقاله
چکیده
یکی از کارکردهای موسیقایی در حوزه لفظ، تکرار است که در کنار دو روش دیگر یعنی تسجیع و تجنیس از وجوه تحسین کلام از نظر لفظی، بحث می کند؛ یعنی، فنونی که از ارتباط و انسجام کلام ادبی بر اثر تناسب آوایی و موسیقیایی در بین کلمات، سخن می گوید. و به ترتیب باعث می شوند کلمات یا عین یکدیگر گردند، یا هماهنگ پنداشته شوند و یا هم جنس به نظر آیند. تکرار اساس موسیقی شعر است و باعث تقویت موسیقی درونی شعر می شود.و یکی از عوامل مهم در برجسته سازی شعر محسوب می شود. به همین علت، کارکرد موسیقایی، در حوزه لفظ و اصوات، قابل تأمل و بررسی است. مقاله پیش رو به بررسی شگردهای شاعرانه تکرار از جمله: تکرار واک، تکرار هجا، و تکرار واژه در غزلیات شمس، پرداخته است. می توان گفت که این شگرد به غیر از کارکرد موسیقایی لفظی، در زیبایی شناسی شعر مولانا نیز سهم بسیاری دارد.
کلیدواژه : مولانا، دیوان شمس، تکرار،زیبایی شناسی
مقدمه
موسیقی که اخوان الصفا، آن را علم نسبت ها، خوانده است و هر نوع نظم و نسبت متقارن را در کاینات ، دربرمی گیرد؛ در لفظ، تناظر و تقارن اصوات و حرکت و سکون ها را شامل می شود. - شفیعی کدکنی،1370، - 294یکی از اقسام موسیقی شعر، موسیقی درونی است که بدیع لفظی آن را به وجود می آورد، در مقابل، موسیقی بیرونی که حاصل وزن است و دیگری، موسیقی کناری که براثر قافیه و ردیف به وجود می آید. در بحث از موسیقی درونی شعر یعنی بدیع لفظی، الفاظ و صداها بدون توجه به معنی، مورد توجه قرار می گیرند؛ به عبارتی،» بدیع لفظی بحثی موسیقیایی است و ربطی به معنا ندارد.« - شمیسا،1390، - 24 همایی در تعریف بدیع لفظی زینت و زیبایی کلام را وابسته به الفاظ می داند، چنان که اگر »الفاظ را با حفظ معنی تغییر بدهیم،آن حسن زایل گردد.« - همایی،1389، - 37
بدیع لفظی، مجموعه عواملی است که تناسب و موسیقی آوایی کلام را ایجاد می کند. واحدهایی از زیبایی های گفتاری که به منظور هماهنگی های آوایی یا غنایی و یا هر دوی این ها در بدیع بررسی می شوند، آرایه نامیده می شود. - فضیلت،1391، - 15 تکرار، یکی از انواع بدیع لفظی است .تکرار در لغت به معنی:» عملی را دو یا چند مرتبه انجام دادن، بازگفتن، چندبار گفتن یک مطلب آمده است.« - معین، - 376 : 1392 در فرهنگ اصطلاحات ادبی درباره بیان تعریف تکرار چنین آمده است که »صناعتی بدیع است و از انواع جناس نیز ذکر شده و این در صورتی است که دو لفظ متجانس در آخر سجع های نثر یا ابیات پی در پی آورده شود.« - داد، - 83 :1371
همچنین مصاحب در دایره المعارف خویش تکرار را عبارت از آن می داند که شاعر یا نویسنده لفظی را مکرر بیاورد. - مصاحب، - 660 :1380 همانطور که ذکر شد تکرار سبب زیبایی کلام و برجسته سازی آن در اشعار شاعران می شود ، اما منتقدان ادبی تکرار را در برخی از متون نشانه ضعف شاعر می دانند،زیرا، با تکرار نه تنها به زیبایی اثر خود نیفزوده اند بلکه آن را ساده و نوعی تقلید به حساب آورده اند. به هر روی، تکرار ،کلام را چه از لحاظ بصری و چه از نظر گفتار زیباتر می کند و در انتقال مفاهیم نقش بسزایی دارد.گریختن از قراردادهای زبانی و از بین بردن عادت های معمول در ساخت یک شعر، هنر شاعر است.در میان آثار شاعران فارسی زبان، غزلیات شمس بدان جهت که مولوی بنابر روایت افلاکی علاقه زیادی به سماع و پایکوبی داشت از تنوع موسیقیایی بیشتری بهره مند است. - حیدری و همکار،:1393 - 30
تأمین و حفظ موسیقی درونی شعر یا بدیع لفظی به عهده آرایه هایی است که در سه حوزه : تسجیع، تجنیس و تکرار، قرار دارند. لازم به ذکر است که تمام آرایه هایی که در این سه حوزه قرار دارند و آهنگ کلام را ایجاد می کنند، از صنایع محوری محسوب می شوند . - فقیهی و همکار،1392، - 26 مقاله پیش رو به بررسی آرایه تکرار و انواع آن در غزلیات شمس پرداخته است. از جمله:تکرار حروف،تکرار هجا،تکرار مصوت های بلند و کوتاه،تکرار واژه ها اعم از اینکه جدا، تکرار شوند یا پشت سرهم ،در ابتدای ابیات بیایند یا به صورت پراکنده که باعث پیدایش آرایه هایی از جمله:تصدیر،تشابه الاطراف و التزام گردد.
روش تحقیق
روش تحقیق در این مقاله به روش تحلیلی صورت گرفته است. لازم به ذکر است که در بررسی این صنعت به آراء و عقاید دکتر شمیسا در کتاب» نگاهی تازه به بدیع« توجه شده است. به همین دلیل مؤلف در تحلیل آرایه های مربوط به روش تکرار به تعاریف، تحلیل و انواع این آرایه از نظر شمیسا پرداخته است.
پیشینه تحقیق
همان طور که ذکر شد تکرار، یکی از حوزه هایی است که به خصوص در شعر سبب زیبایی کلام می شود. تکرار اساس موسیقی شعر است. - جمالی، - 1 :1388 و به غیر از زیبایی در انتقال سریع تر مفهوم و پیام شعر نقش بسزایی ایفا می کند. بررسی صنعت بدیع نیز از چشم پژوهشگران دور نمانده و بسیاری در این مقوله کار علمی انجام داده اند. از جمله مقاله » تکرار، یکی از عوامل مهم زیبایی کلام و تشخص شعر حسین منزوی« نوشته حسین خسروی و همکار - - 1394 که به بررسی صنعت تکرار در غزل های منزوی پرداخته است و به این نتیجه رسیده اند که این خصیصه شعری باعث تمایز و تشخص منزوی از دیگر شاعران معاصر شده است. ویا مقاله ای به عنوان» کارکرد عنصر تکرار در شعر نو با تکیه بر اشعار بدر شاکرسیاب « نوشته حشمت االله زارعی کفایت و همکار - - 1395 که به بررسی عنصر تکرار در شعر نو با اشعار بدر شاکر پرداخته است؛ نویسندگان این مقاله تکرار را یکی از عوامل برجستگی شعر شاعر می دانند. با بررسی های انجام شده مقاله ای با عنوان بررسی زیبایی شناسی صنعت تکرار در غزلیات شمس صورت نگرفته و یا لااقل کار جدی و علمی در این زمینه صورت نگرفته است.
بحث و بررسی
