بخشی از مقاله
چکیده
کارکرد حسآمیزی در متون ادبی به عنوان عنصر بلاغی بسیار قابل تأمل است در این ویژگی بلاغی شاعر / نویسنده جایگاه دو یا چند حس را با هم تغییر می دهد به گونه ای که آن عادت مألوف به هم میریزد و سبب آشنایی زدایی و تصویرسازی بدیع می شود. و با استفاده از آن به انتقال مفاهیم و تجربههای اخلاقی، عرفانی و غنایی میپردازد، که سبب زیبایی و تاثیرکلام در خواننده میگردد.شاعر برای بیان مقاصد والای معنوی خود از این صنعت در اشکال گوناگون بهره برده است، نمونهای ازاین بکارگیری در تصویرسازی با نمود اصلی حسآمیزی یعنی رنگ و استفاده از صنعتهای بلاغی - تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، پارادوکس - است؛ تا به انتقال وتبیین مفاهیم حسی و انتزاعی بپردازد.با بررسی تعدادی از غزلیات شمس با روش توصیفی و تحلیلی در پی یاقتن بسامدهای تصویرهای بلاغی و حس آمیزی در رنگ و اینکه با چه حسی بیشتر مفاهیم انتزاعی و ذهنی رابیان میکند.
کلیدواژه: حسآمیزی، غزلیات شمس، ساختار بلاغی، آشنایی زدایی
مقدمه
حسآمیزی از جمله اسلوبهای هنری آشنایی زدایی است که در حوزه علم بیان قرار میگیرد در این شیوه شاعر میکوشد با بهره مندی از قوه خیال که با عادت زدایی حواس ظاهری و باطنی همراه است، به تاثیرکلام چه از نظر عاطفی و چه زیبایی بیفزاید.حال برای تعریف این صنعت بدیعی توضیحاتی درباره حسآمیزی و تاریخچه آن درادبیات غرب و عرب داده میشود. حسآمیزی، این واژه ازیونانی Syn به معنی پیوند و Aesthesis به معنی احساس ترکیب شده است. در اصل وضعیتی نورولوژیک - عصبی - است که درآن دو یا سه حس با یکدیگر مرتبط میشوند. در مبتلایان به سینستزی گاه موسیقی و اصوات میتوانند به صورت رنگ یاشکلی خاص به تصور درآیند، گاه اعداد و ارقام با فضاها تصور میشوند و گاه حروف الفبا به صورت رنگی ادراک میشوند. - کریمی، - 138 :1387
در ادبیات عرب این اصطلاح هنگامی به کار میرود که واکنش یکی ازحواس ظاهری با واژهها و تعبیرهای بیان شود که مربوط به حس دیگری است، برای مثال وقتی رنگها را به حس شنوایی، بویها را به حس بینایی یا صداها را به حس بویایی منسوب داریم، به حسآمیزی دست زدهایم. - اوحدی، - 131 :1390حس آمیزی در ادبیات غرب، سابقه استفاده از حسآمیزی به اشعار هومر میرسد. در ادبیات انگلیس آن را گاه " استحاله حواس" - sense transference - و قیاس حسی - sense analogy - گفتهاند و در اشعار دورههای مختلف حضور قابل اعتنایی دارد، برای مثال در شعرگیاه حساس سروده شلّی شاعر رمانتیک انگلیسی، گلهای شیپوری، غریوی از موسیقی میپراکنند و حواس را به طوری متأثر میکنند که گویی عطرسنبل است. این قسم مجاز بیشتر در اشعار شعرای رمانتیک و سمبولیسم اواسط قرن نوزدهم بکاررفته است.
رمبو، شاعر سمبولیست فرانسوی، در یکی از اشعار خود مصوتها را با رنگ نام میبرد. - داد، - 198 :1395حس آمیزی در ادبیات عرب، حسآمیزی آمیختن دو یا چند حس در یکدیگر میباشد درگذشته ادیبان عرب به حس آمیزی نپرداختهاند بلکه این اصطلاح اخراًی وضع و متداول شده است و یکی ازپربسامدترین ابزار شعر آفرینی در میان شاعران نو گرامی باشد. به عنوان مثال نزارقبانی با استفاده از این آرایه ادبی زبان شعرخود را اعتلا بخشیده است. »مملکه من عبیر، ففی الظل یغدو لعطرک صوت /کلاما ناعماَصوتک المبحوح خنجر / ضوءُ مسموع« - مشایخی، - 16 :1391حسآمیزی در ادبیات فارسی، برخلاف آنچه به نظر میرسد، مقوله حسآمیزی، مقولهای جدید و از مظاهر شعر معاصریا برگرفته از ادبیات فرنگی نیست.
در قران مجید، سوره نحل، آیه 112 چنین آمده فَاذاقَهَااست »االلهُ لباسَ الجوعِ والخوفِ بما کانوا یصنعون« یعنی - خداوند جامه ترس و گرسنگی رابه آنان چشانید، به سبب آنچه کرده بودند - گویا نخستین شاعریکه، شاید به گونهای ناخودآگاه، محسوسات مختلف را در هم آمیخته، بشاربن برد تخارستانی، شاعر ایرانی عرب زبان بوده است. برخی از پژوهشگران برآنند که عدم تصور دقیق این شاعر از رنگها، سبب شده تا او رنگ را درحوزهای وسیعتر بکار گیرد. بعدها همینکار بشار، گونهای ابتکار هنری تلقی شده و برخی از شاعران عربزبان نیز از او تقلیدکردهاند.در سدهی چهارم هجری، شاعر بزرگ، حکیم ابوالقاسم فردوسی"آواز" را که از مقوله شنیدنی هاست -به روشن بودن-که صفت دیدنیهاست وصف میکند.
»گشاده شود زین سخن راز تو/به گوش آیدش روشن آوازتو« و سنایی در سده ششم، نه تنها "باد" را رنگین میداند که "گفتار"را نیز رنگی میبیند: »با درنگین است شعر و خاک رنگین است زر/ تو زعشق این وآن چون آب وآتش بیقرار« حتی در متون نثر قدیم مانند مناقب الافلاک میخوانیم »و از میان آن انوار آوازی میشنیدم محسوس کهاِن» االلهیغفرالذنوب جمیعاًومتواتراً« این آواز به گوش هوشم میرسید و از مزه آن آواز بیهوش میشدم« مقولهای را که امروز حسآمیزی مینامیم، میتوان از مقوله گونههای اسناد مجازی نامید. - اوحدی، - 133- 132 :1390
پیشینه تحقیق: حس آمیزی از دیرباز مورد توجه شاعران فارسی بوده است و تحقیقات بسیاری هم در اینباره انجام گرفته است، اما تا آنجائی که بررسی شد پژوهشی درباره حسآمیزی در غزلیات شمس انجام نگرفته است و از پژوهشهای انجام گرفته میتوان به این موارد اشاره کرد: پایاننامه کارشناسی ارشد سعید بیرانوند - 1382 - ، باعنوان »بررسی حسآمیزی در غزلیات صائب« که حسآمیزی را در غزلیات صائب براساس فقط جا به جایی حسهای پنجگانه بررسی نمودهاند. و در پایاننامه دیگری از
