بخشی از مقاله
چکیده
کلمه ریسک از نظر لغوی به معنی خطر کردن و به خطر انداختن و احتمال متحمل شدن زیان است. در حوزههای مالی، بورس و حسابداری به معنی متحمل شدن زیان است اما آنچه مدنظر این حوزهها است زیان مالی است ولی در ادبیات به معنی خطر کردن و به خطر انداختن و احتمال متحمل شدن زیان جانی مدنظر است. ریسک و ریسک کردن در قصههای هزار و یک شب، یکی از محوریترین موضوع آن کتاب است که طبق تقسیمبندی که انجام شده، به ژانر ریسک فیزیکی، ژانر ریسک آلتی، ژانر ریسک جادویی و ژانر ریسک تفکری تقسیمبندی شدهاند. علاوه بر اینها، به زیرمجموعه آنها که به سه قسمت ریسکهای خاص، ریسکهای عام و ریسکهای تلفیقی که ترکیبی از خاص و عام است، تقسیم شدهاند و همچنین از نظر نتیجه ریسک هم آنها را در سه خانه ریسک شگفت، ریسک وحشت و ریسک شگفت- وحشت جای دادهایم . این تحقیق با دید متفاوتی به قصههای هزارویکشب نگریسته است و علاوه بر تعریف از ژانر ریسک، قصههای آن را نیز از دید این ژانر مورد بحث و بررسی قرار داده است.
کلیدواژهها: ادبیات، ریسک، هزار و یک شب، قصه.
مقدمه:
ریسک در قصههای هزار و یک شب
کلمه ریسک2 از ریشه فرانسوی3 از نظر لغوی یعنی خطر کردن و به خطر انداختن، احتمال زیان یا خطر یا خطر احتمالی، امّا آنچه در ادبیات مدنظر است به معنی خطر کردن یا به خطر انداختن جان میباشد. در حوزههای غیر از ادبیات از جمله امور مالی و بورسها ریسک معنی خاص خود را دارد که با تعریفی که ما در اینجا ارائه میدهیم متفاوت است.در حوزههای غیر از ادبیات از جمله امور مالی و بورسها، ریسک چنین تعریف میشود که بیشتر معنی خطر احتمالی مالی را میرساند.آنچه که در واقعیت رخ میدهد با آنچه پیشبینی میکنیم متفاوت است که هرچه تفاوت افزونتر باشد ریسک هم افزونتر است. مانند:
اگر شخصی 20 میلیون تومان را در بانک به سپرده بگذارد و سود آن در هر سال 2 میلیون تومان باشد با توجه به اینکه شخص از حاصل سود مطلع است، ریسک آن صفر است. ولی اگر همان شخص، آن 20 میلیون تومان را در بازار سرمایهگذاری کند و سود 40 درصدی را برای آخر سال در نظر بگیرد، اگر سود آن 40 درصد یا بیشتر باشد ریسکی در کار نخواهد بود اما اگر سود او از 40 درصد کمتر شد او دارای ریسک خواهد شد و هرچه تفاوت سود آن با سود پیش بینی شده یعنی 40 درصد فاصله داشته باشد، او از ریسک بالاتری برخوردار است.پس طب ق این تعریف در حوزه غیر از ادبیات ریسک یعنی احتمال متحمل شدن زیان یا آن طور که ویستون و بریگام در حوزه دارایی آن را تعریف میکنند: » ریسک یک دارایی عبارت است از تغییر احتمالی بازده آتی ناشی از آن دارایی، به عبارت دیگر یعنی احتمال تغییر در مزایا و منافع پیشبینی شده برای تصمیم یک واقعه و یا یک حالت در آینده« - ویستون و بریگام، برگرفته از سایت:
. - http://www.wikipg.com
ولی در ادبیات با تعریف متفاوتتری نسبت به آن مواجه هستیم. هر چند در بعضی اوقات نقاط مشترکی هم دارند از جمله احتمال متحمل شدن زیان، ولی در کل، ما در ادبیات وقتی از ریسک صحبت میکنیم در واقع از خطری صحبت میکنیم که مرگ و زندگی را به چالش میکشد یعنی ریسک در ادبیات خطر کردن و خطر به جان خریدن است. پس ما با بودن و نبودن سروکار داریم یعنی ما در ادبیات وقتی ریسک انجام میدهیم چه به آن چه پیشبینی کردهایم، برسیم یا نرسیم، ما ریسک انجام دادهایم. در یک کلام ریسک در ادبیات مساوی است با به چالش کشاندن جان که گاهی اوقات مرگ به استقبالش میآید. اما در حوزههای دیگر، تعریف کلی آن احتمال تحمل زیان است که در آن، زیان مالی مدنظر است ولی در ادبیات زیان جانی. یعنی در ادبیات وقتی از ریسک صحبت میکنیم در واقع از به خطر انداختن جان صحبت میکنیم. چرا که وقتی قهرمان ریسک میکند، در واقع خطرات را با جان میخرد. ظاهراً ریسک بیشتر در افسانهها، داستان پریان و ادبیات پهلوانی، خود را بروز میدهد، ولی در کل میتوان رد پای این نوع ادبی را در ادبیات به طور کلی دست نشان کرد.
برای مثال، رمان پرحجم کلیدر از محمود دولتآبادی که در آن قهرمان اصلی یعنی گل محمد ریسکهای زیادی را پشت سر میگذارد. از جمله کشتن ژاندرمها، انتقام گرفتن از پسر خاله خود، گوش بریدن و .... یا مدیار که تلاش میکند تا دختری که دوست دارد برباید و در این راه جان خودرا از دست میدهد. گل محمد ریسکها را با جان میخرد و ریسکهایش را نه از روی قدرت فیزیکی بلکه از روی فکر و اندیشه انجام میدهد. چرا که او »از آن دسته مردانی بود که به آنچه میخواهند میرسند . اجازه نمیداد که بین اندیشه و عملش فاصله بیافتد« - به نقل از درخت هزار ریشه: . - 231 به همین منوال میتوان داستان و رمانهای دیگری نام برد که ژانر ریسک در آنها نقش برجستهای دارند.ژانر ریسک در داستانهای هزار و یک شب را میتوان به شاخههای زیر تقسیم کرد.
الف - ژانرِ ریسکِ فیزیکی: در این نوع ادبیات، قهرمان در ریسکی که انجام میدهد، بیشتر از قدرت نیروی بازو، برای طرد حریف خود استفاده میکند. پهلوانان افسانهای جزو این گروه هستند.
ب - ژانرِ ریسکِ آلتی: در این نوع ریسک ادبی قهرمان از وسیلهای برای خطر کردن و گاهی اوقات طرد حریف خود استفاده میکند. در این مورد میتوان به شمشیر، بنگ، شراب، دروغ و ... اشاره نمود.
ج - ژانرِ ریسکِ جادویی: در این نوع ریسک هم قهرمان یا شخصیتهای دیگرِ حکایت با استفاده از جادو، حریف خود را یا به جانورِ دیگری تبدیل میکنند یا به سنگ و چیزهای دیگر که از این روش طرف خود را شکست میدهد.
د - ژانرِ ریسک تفکری: در این نوع ادبیات، قهرمان با توجه به فکر و اندیشه ریسک میکند، خود را به خطر میاندازد و خطر را با جان میخرد. نمونه بارز آن در هزار و یک شب شهرزاد است.
معرفی:
هزارویک شب کتابی است با راویان و نویسندگان ناشناخته، به همین خاطر بیش از هر اثر دیگر آیینه تمام نمای مردمان زمانه خودش است:
»قصهها آیینه زندگی بشری بودهاند، به تعبیر دیگر، ماندگارترین داستانها، صادقترین و هنرمندانهترین روایت از زندگی هستند« - محمدی پاشاک، . - 248 :1378از آ ن جا که هزارویک شب نیز زبان حال مردمان زمانه خودش است به همین خاطر آیینه تمام نمای ایده، فکر و حرکات مردم زمانه خودش است. از روی داستان میتوان به آداب و اطوار و چیزهای دیگرمد روز آن روزگاران پی برد. مثلاً میتوان گفت:
الف - دروغ گفتن چیز عادی بوده است. ما به صراحت در برخورد کاراکترها با یکدیگر میبینیم که خیلی راحت برای منفعت خود دروغ میگویند مثلاً وزیر به خلیفه یا شاه به زیردستان دروغ میگوید و کسان دیگر نیز به همدیگر دروغ میگویند. مانند دروغ گفتن جعفر برمکی به خلیفه یا دروغ گفتن خلیفه به شیخ ابراهیم که میگوید ابراهیم صیاد هستم.
ب - مطمئن نبودن خلیفه یا پادشاه از تاج و تخت خود
