بخشی از مقاله
:3005 مقایسه تطبیقی ساختار کالبدي- عملکردي بازارهاي قدیم با مراکز خرید امروزي از منظر پاسخگویی به نیازهاي زنان
چکیده
تغییر نقش زنان ایرانی در خانواده از شکل سنتی و درونخانگی به شکل فعالانه و برونخانگی و به تبع آن افزایش حضور زنان در عرصههاي زندگی اجتماعی ضرورت این پژوهش را ایجاد میکند تا به نیازهاي زنان در ارتباط با مقوله خرید توجه بیشتري شود. این مقاله درصدد تبیین نحوه حضور زنان در فضاهاي شهري امروزي میباشد؛و سعی دارد با نگاهی انتقادي و با مقایسه تطبیقی جایگاه بازارهاي قدیمی و مراکز خرید مدرن، کیفیت و کمیت پاسخگویی فضاهاي خرید متناسب با نیازهاي زنان شهرهاي معاصر را ارائه کند. حال پرسش مقاله این است که آیا کالبد گذشته بازار، فضاي معماري متناسب براي حضور زنان در شهرهاي معاصر را دارا میباشند؟ مراکز خرید امروزي چگونه به نیازهاي انسانی-بخصوص زنان مسلمان ایرانی- پاسخگو هستند؟ هدف از این مقاله مقایسهي خاستگاه فکري و مبانی ایدئولوژیک دو مقولهي بازار و مراکز خرید که به لحاظ ساختار اقتصادي در دو زمینه شهريمتفاوت قرار دارند نیست؛ بلکه هدف، بررسی امکان پاسخگوییِ کالبد بجا مانده از بازارهاي قدیم در مقایسه با نیازها و شرایط تسهیل شده زندگی مدرن براي تطبیق نیازها و هنجارهاي فردي و اجتماعیِ مقولهي خرید در جامعهي شبهه مدرن ایرانی است. در این مقاله از روش توصیفی- تحلیلی و گردآوري دادهها به روش کتابخانهاي بهرهگیري شده است. نتایج نشان میدهد، که فضاي بازارهاي ایران در سایه چهارچوبهاي شریعت اسلام، با محدودیتهایی براي حضور زنان همراه بوده؛ و فضایی مردانه تعریف و تلقی میشده است. به گونهاي که در ساختار بازارها، پاسخ کالبدي مناسب براي نیازهاي زنان، اعم از وضوح فضا و امنیت، مبلمان و خدمات رفاهی، هندسه فضایی متناسب با حرکت زنان و... مشاهده نمی-شود. در مقایسه با بازار، در مراکز خرید امروزي کاربست عناصري همچون روشنایی مناسب، تامین دید کافی و امنیت، در نظر گرفتن تجهیزات لازم براي زنان، افزایش پاکیزگی، مبلمان و خدمات رفاهی و... به نیازهاي زنان پاسخ بیشتري داده است.
واژگان کلیدي: زنان، بازار، معماري ایرانی اسلامی، مراکز خرید، معماري پاسخگو
-1 مقدمه
امروزه زنان هم حضور بیشتري در عرصه هاي شغلی و تحصیلی یافته اند؛ و هم در اثر تغییر سبک زندگیغالباً مسئولیت خرید و تهیه اقلام مصرفی خانوادهها را برعهده گرفتهاند (محمدپور و بهمنی، 1389، ص (32؛ چه در زمانی که خود در دوران نوجوانی یا جوانی این مسئولیت را به طور مستقل بر عهده میگیرند و چه در زندگی مشترك که بعد از تقسیم وظایف و کارها، مسئولیت خرید بیشتر اوقات بر عهده زنان قرار میگیرد. اگر از نقطه نظر جنسیتی به خرید نگاه شود، میتوان نتیجه گرفت که مفهوم خرید در قشر زنان شامل بازهي متنوعی میباشد (فرانک، 1390، ص.(101 براي زنان خرید بعنوان زمانی آزاد براي لذت بردن، زمانی براي تفریح و تخلیه روانی، زمانی براي حضور در حوزههاي عمومی و... تلقی میشود. از سوي دیگر،
یافته ها نشان میدهد تفاوت هاي معناداري در رفتار خرید وجود دارد که میتواند مرتبط با جنسیت باشد. درکل زنان نگرش-هاي مثبتتري نسبت به مراکز خرید دارند و آنان محصولات به روز را بیشتر از مردان خریداري می کنند (موحد، عباسی و مرحمتی، 1389، ص.(14
خرید در مفهوم عام خود تداعی کننده فعلی است که بین عرضهکننده کالا و مصرفکننده آن رخ میدهد . و یک مرکز خرید بعنوان فضایی براي امکان تحقق این فعالیت به حساب میآید. حال آنکه مرکز خرید اقتباسی قرن بیستمی از بازار میباشد که سابقه تاریخی دارد و اغلب بعنوان مرکز تجاري، اجتماعی و عامل پیشرفت و قلب تپنده شهر محسوب میشود (رحیمی، 1391، ص.(12 در مطالعات فرهنگی، خرید و مراکز خرید بعنوان فضایی براي سلطه کالاها و فروشندگان تلقی نمیشود (اباذري و کاظمی، 1384، ص .(185 بلکه یک مرکز خرید را میتوان به عنوان منبع هویت ساز در نظر گرفت که بر قلمروهاي مختلف زندگی، از جمله سبک زندگی افراد اثر میگذارد. امروزه مرکز خرید فضایی است که در آن فرهنگ، اجتماع و تجارت در هم ترکیب شدهاند (سمیلی، 1384، ص.(20 از این رو علاوه بر تاکید و توجه به جنبههاي تجاري یک مرکز خرید، این مراکز باید با توجه به تعاملات اجتماعی صورت گرفته در آنها، فراهم کننده ساختاري براي پاسخگویی به نیازهاي مختلف خریداران باشند.
از سویی دیگر بازار که یکی از کهن ترین ویژگی هاي شهر اسلامی می باشد، به عنوان شبکه ي وسیع عرضه و تقاضا و مبادلات کالا و خدمات در شهرها بوده است. شهر اسلامی، مرکز سیاسی، تجاري، فرهنگی و دینی است و بازار با کارکردهاي مختلف خود سهم مهمی در تحقق این امر داشته است (رحیمی،1391، ص.(24 همچنین، تحولات و جریان هاي زندگی شهري اعم از، اخبار مهم شهر، مراسم و آیین هاي مذهبی، گردهمایی هاي فرهنگی، جریان هاي اعتراضی مردمی و ... در بازار تحقق یافته است. با توجه به ساختار بسیط و جامع بازارهاي قدیم و حوزه هاي گسترده خدمات دهی آن، این ساختار نیازمند تامل و بررسی همه جانبه است. از جمله، بازار نیازمند بررسی از نقطه نظر استفاده زنان و مردان و با تاکید بر نیازهاي زنان در فضاهاي خرید است.
این مقاله درصدد تبیین حضور زنان در فضاهاي شهري امروزي میباشد؛ و سعی دارد با مقایسه تطبیقی بازارهاي قدیم در دوره اسلامی و مراکز خرید امروزي، کیفیت و کمیت پاسخگویی فضاهاي خرید متناسب با نیازهاي زنان را ارائه کند. هدف از این مقاله مقایسهي خاستگاه فکري و مبانی ایدئولوژیک و اندیشهاي دو مقولهي بازار در شهرهاي اسلامی- ایرانی با مراکز خرید مدرن امروزي نیست، بلکه هدف، بررسی امکان پاسخگوییِ کالبد به جا مانده از بازارهاي سنتی در مقایسه با نیازها و شرایط تسهیل شده زندگی مدرن و ماشینی و فضاي امروزي اجتماعات بشري براي تطبیق نیازها و هنجراي فردي و اجتماعیِ مقولهي خرید در جامعهي شبهه مدرن ایرانی است؛ بگونهاي که مقاله، فارغ از دیدگاه هاي دینی و آیینی در بازارهاي قدیم، و عوارض ناشی از تاثیرات نظام سرمایه داري و مصرف گراییِ مراکز خرید امروزي، صرفا به مطلوبیت و کیفیت کالبدي و ساختار برنامهریزي شدهي فضاي داخلی مراکز خرید امروزي میپردازد. در مقایسه با ضعف کالبدي گذشته و در سایهيامکانات ناشی از تکنولوژي و الزامات موجود در رابطه با حضور زن در اجتماع و فرآیند روزمرگی امروزي، اولاً باید به امکان رنگ فرهنگی بخشیدن در برنامهریزي فضایی یک مرکز خرید مدرن، با اتکاء به امکانات تکنولوژیک توجه نموددوماً. با اشراف به این موضوع که اصولا از منظر دین و دستورات شرع مقدس، بازار یک فضاي زنانه و متناسب با نیازهاي وي نبوده، باید در الگوبرداري از کالبد باز مانده از گذشته به عنوان بازار، در ارتباط با ضعف سازمان فضایی آن در راستاي پاسخگویی به حضور زن، آگاهانه برخورد شود و براي تطبیق با شرایط امروزي، مولفه هاي مطلوبیت فضایی و کالبدي در مراکز خرید با ساختار قدیمیِ بازار قابل مقایسه و نتیجه گیري گردد. در این ارتباط، این پرسش مطرح می شود که آیا بازارهاي قدیم، فضاي معماري متناسب براي حضور زنان را دارا می باشند؟ و مراکز خرید امروزي چگونه به نیازهاي انسانی- به خصوص زنان- پاسخگو هستند؟ چه اصول و
قواعدي را می توان استخراج نمود که در رفع نیازهاي زنان در مراکز خرید راهگشا باشد؟ و در یک شهر اسلامی مرکز خرید امروزي باید داراي چه مشخصه هایی براي رفع نیازهاي زنان مسلمان باشد؟
-2 روش تحقیق
این مقاله با بهره گیري از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و گردآوري داده ها به روش کتابخانهاي، ابتدا به بررسی ساختار و اسناد معماري بازارهاي قدیم ایران از جمله بازار شهرهاي تبریز، اصفهان، قم و زنجان میپردازد. و در ادامه با استناد به اطلاعات جمع آوري شده از مراکز خرید امروزي از جمله در شهرهاي تهران، استانبول، دبی و ... مقایسهاي تطبیقی بین بازار و مراکز خرید امروزي را ارائه میکند . اساس این مقایسه تطبیقی، بر پاسخگویی فضاهاي خرید به نیازهاي زنان بوده است؛ که بر پایهي مقایسهي مولفه هاي موثر بر حضور زنان در فضاهاي خرید، از جمله مولفه امنیت محیطی، برنامه ریزي محیطی، مطلوبیت محیطی، تاسیسات و تجهیزات، تفریح و اوقات فراغت، و مولفه هاي اجتماعی است.
-3 مولفه هاي موثر بر حضور زنان در فضاهاي خرید
در جامعه سنتی بخشی از استفاده کنندگان فضا (زنان ) به صورت محدود و تعریف شده در فضاهاي شهري و معماري حضور مییافتند. با تبدیل جامعه سنتی به مدرن به ویژه در دهههاي اخیر، حضور زنان درعرصه هاي اجتماعی پررنگ شده اما فضاهاي معماري متناسب با این افزایش حضور، طراحی نشدهاند و زنان بطور مکرر در بهرهبرداري از فضاهاي شهري و معماري محدودیتها و ناسازگاريهایی را تجربه مینمایند (کاظمی، 1388 ، ص.(49 عوامل کالبدي و طراحی فضاها و هنجارهاي غالب اجتماعی و فرهنگی از این دست هستند. از طرفی فضاهاي مدرن طراحی شده براي زنان از جمله مراکز خرید نیز فاقد برخی کیفیتهاي فضاهاي معماري ایرانی- اسلامی گذشته نظیر آرامش بخشی، تذکر، تامل، انجام مناسک و شرکت در فعالیتهاي دینی و ... هستند. بر اساس مطالعات صورت گرفته در ارتباط با مولفههاي سازنده کیفیت طراحی (گلکار، 1380، ص(45، عوامل محدود کننده حضور زنان در فضاهاي شهري (رضازاده و محمدي، 1388، ص(109 و با توجه به نتایج مطالعات صورت گرفته توسط نگارندگان در زمینه مولفه هاي موثر بر حضور زنان در فضاهاي خرید (برگرفته از مطالعات پایان نامه ارشد نگارنده)، نتیجه تحلیل داده هاي جمع آوري شده حاکی از مولفه هاي موثر بر حضور زنان در فضاهاي خرید، طبق نمودار 1 میباشد.
مولفه امنیت محیطی
لامنیت محیطیل به عنوان یکی از مولفههاي موثر بر حضور زنان در فضاهاي شهري و معماري میباشد. ایجاد احساس امنیت و خلق فضایی امن از طریق راهکارهایی چون دید کافی و مناسب (اشرافیت دید)، روشنایی و نور کافی و ... امکان پذیر است.
اصلیترین عنصر بازار که ارتباط مستقیمی با کارکرد تجاري و مبادلاتی بازار دارد، راستههاي اصلی و فرعی میباشند. هندسه راستههاي بازار به صورت خطی و با عرض حدود 3.5 تا 5 متر سبب ایجاد یک محور خطی و طولانی شده است (فرزام شاد، 1386، ص.(6 خطی بودن این محور با عرض کم، امکان نظارت و دید کافی که سبب ایجاد امنیت محیطی میشود را کم میکند و در نتیجه پاسخگوي نیاز امنیت زنان نیست. در محل تقاطع راستههاي بازار، فضایی به نام چهارسوق وجود دارد، چهارسوقها در اکثر بازارهاي شهرهاي اسلامی محل استقرار داروغه و محتسب بوده است. که به امور انتظامی بازار رسیدگی میکردهاند (پیرنیا، 1387، ص.(124 بدین ترتیب، تنها چهار سوقهاي بازار بودند که امکان کنترل امنیتی بازار را با نظارت منقطع فراهم میکردند. از نقطه نظر روشنایی و نور که بعنوان راهکار ایجاد فضایی امن براي زنان میباشد، در سقفهاي بازار راستهها و دکانها بسته به نوع اقلیم منطقهشان هورانه یا هرنو (به معنی تخمدان ختمی که گرد است) میساختند (همان،ص.(126 علاوه بر هورانه، عناصري چون روزنها، نوردانها و... در سقفهاي راستهها وجود دارد که سبب نفوذ نور طبیعی به داخل بازار میشود (تصویر.(1 اما این عناصر امکان نورگیري کافی فضاي داخلی بازار را فراهم نمیآورند و در نتیجه عدم روشنایی کافی بازارها سبب سلب احساس امنیت در زنان میشود.
از سویی دیگر با بررسی مراکز خرید امروزي میتوان نحوه پاسخگویی فضاهاي خرید به نیازهاي زنان و ازآن جمله احساس امنیت را مشاهده کرد. هندسه اکثر مراکز خرید در برابر بازارهاي قدیم به صورت متمرکز و نه خطی باشدمی . عنصر اصلیِ مراکز خرید امروزي در ایجاد حس امنیت، آتریوم (فضاي تهی میانی، (void میباشد. این عنصر علاوه بر فراهم کردن امکان دید کافی و اشراف از طبقات مختلف، از طریق سقف شیشهاي در هدایت نور طبیعی به داخل ساختمان نیز موثر است (تصویر .(2 همچنین امروزه با پیشرفت تکنولوژي، نصب دوربینهاي مدار بسته و... کنترل تصویري و امنیتی فضاهاي خرید به راحتی قابل تحقق است (جدول.(1
-2-3 مولفه برنامهریزي محیطی
لبرنامهریزي محیطیل از جمله مولفه هاي است که تاثیر بسزایی بر حضور زنان در فضاهاي خرید میگذارد. حس تعلق به محیط، عرض گذرها و تفکیک فضایی قلمروها از زیر مولفه هاي برنامه ریزي محیطی در مراکز خرید می باشد.
حس تعلق به عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار بر حضور زنان در فضاها میباشد. از راهکارهاي تقویت حس تعلق زنان در فضاهاي شهري و معماري، میتوان به تجهیزات و فضاهاي خاص زنان، امکان دسترسی برابر به تسهیلات براي زنان و مردان و عدم جنسیتی بودن فضاها اشاره کرد. اگر به ساختار بازار و فضاهاي جانبی با کارکردهاي مختلف در کنار بازار توجه شود، تعلق این فضا به مردان مشهود میباشد. به گونهاي که در بازارها فضا یا تجهیزات خاصی براي زنان وجود ندارد. همچنین فضاهاي جانبی چون قهوهخانهها، زورخانهها، نقارهخانهها و... در بازار متعلق به مردان میباشند. تنها فضاي جانبی در بازار که متعلق به زنان میباشد، حمامها (آن هم در ساعات خاصی از روز) و مساجد میباشد (پیرنیا، 1387، ص .(122 بدین ترتیب ساختار بازار پاسخگوي حس تعلق به محیط براي زنان نمیباشد و زنان، بازار را متعلق به مردان و فضایی مردانه تلقی میکنند. هر چند امروزه ویژگیهایی نظیر حس نوستالژیک، معماري گرم و مصالح آجري و تزئینات، نور طبیعی سقف، کالاهاي سنتی و ارزان و بوها و رنگهاي متنوع در بازار، در مقایسه با کالاهاي لوکس و گران قیمت مراکز خرید و مصالح مصنوعی بکار رفته در فضاي
داخلی میتواند یک امتیاز محسوب شده و به عنوان مولفه هایی براي طراحی مراکز خرید در شهرهاي اسلامی مد نظر قرار گیرند.
از طرفی در مراکز خرید امروزي، امکان دسترسی برابر به تسهیلات براي زنان و مردان، تقویت کنندة حس تعلق به محیط براي زنان میباشد. همچنین مراکز خرید امروزي با ایجاد فضاهایی خاص و تسهیل کنندة نیازهاي مختلف زنان، پاسخگوي حس تعلق زنان هستند. سرویسهاي بهداشتی زنان، فضاهاينگهداري از کودکانِ همراه مادر(مهد کودكها)، اتاقهاي شیردهی با عنوان اتاق مادر و کودك، امکان حضور زنان در تمامی بخشهاي تفریحی و خدماتی مراکز خرید، در تحقق این مهم تاثیر گذار بودهاند (جدول.(2
از جمله دیگر الزامات برنامهریزي محیطی که تاثیر بسزایی بر حضور زنان در فضاهاي خرید میگذارد، عرض گذرها و تفکیک فضایی قلمروها میباشد؛ که از جمله دغدغههاي زنان در مراجعه به مراکز پر ازدحام میباشد. بازارها با دارا بودن راستههاي اصلی و فرعی با عرض حدود 3.5 تا 5 متر، امکان تفکیک فضایی قلمروها در فضاي خرید را کاهش دادهاند. به گونه-اي که در راستههاي بازار، معمولا بخشی از فضاي جلوي حجرهها به عنوان قلمرو ویترین به حساب میآید؛ و فروشندگان، اجناس خود را در این محدوده به معرض نمایش میگذارند. با توجه به اشغال بخشی از فضاي راسته ها به عنوان قلمرو ویترین و در نظر گرفتن قلمرو حداقلی براي مکث مراجعین در مقابل حجره ها، عرض کمی از راستههاي بازار براي حرکت و عبور مراجعین باقی میماند (تصویر(3؛ که امکان حفظ حریمهاي شخصی را کاهش می دهند. بدین ترتیب تفکیک فضایی قلمروها در راستههاي بازار با محدودیت همراه است. حال آنکه در مراکز خرید امروزي و بر اساس استاندارها و ضوابط طراحی، حداقل عرض راهروهاي دو طرف مغازه، 5 متر میباشد (نویفرت، 1388، ص.(368 بر این اساس، تفکیک فضایی قلمروها در مراکز خرید امروزي از طریق راهروهاي عریض، فضاهاي خرید را براي زنان مناسبتر کرده است (تصویر(4، (جدول.(2
تصویر.3 عرض راسته و عدم تفکیک فضایی قلمروها، بازار قم
