بخشی از مقاله
ميدان ، فضايي براي بروز تعاملات اجتماعي و راهکارهاي طراحي آن
چکيده
انجام کارهاي گروهي با ديگران از نيازهاي فطري انسان است و انسان در طول ساليان طولاني در محل زندگي خود مکانهايي را به انجام اين گونه فعاليت ها اختصاص داده است . يکي از اين مکان ها، فضاي ميدان ها است . علي رغم وجود خاطرات جمعي مردم از فضاهاي عمومي از جمله ميدان ها و براي برقراري تعاملات اجتماعي و اهميت ميدان به عنوان عنصر هويت بخش شهرها در طول تاريخ ، از بين رفتن ميدان هاي تاريخي و ايجاد فضاهايي جديد به نام ميدان که مخصوص حرکت سواره ها ست چالش مهمي در شهرهاي کنوني به شمار مي آيد از اين روي ايجاد فضايي به نام ميدان در شهرهاي کنوني امري اجتناب ناپذير است . هدف مقاله حاضر بررسي مفهوم فضاي شهري، ميدان و عملکردهاي آن و نيز ضرورت ايجاد فضايي جمعي با عملکرد ميدان شهري و راهکارهاي طراحي آن است . روش پژوهش حاضر از نوع مروري تحليلي است و براي گردآوري مطالب اين مقاله از مطالعات کتابخانه اي و منابع اطلاعاتي الکترونيکي و چاپي استفاده شده است . از مهمترين نتايج اين مقاله مي توان به اهميت و ضرورت وجود ميدان در فضاهاي شهري به منظور افزايش تعاملات اجتماعي و راهکارهاي طراحي آن اشاره نمود.
واژه هاي کليدي: فضاي شهري، ميدان، ميدان شهري، تعاملات اجتماعي ، راهکارهاي طراحي .
١- مقدمه
فضاي شهري يکي از بارزترين عرصه هاي تجلي هويت ، فرهنگ و تمدن جامعه و شهر مي باشد. فضاي شهري علاوه بر اينکه تجليگاه رابطه عملکرد بين انسان و فضا است ، از نقطه نظر سياسي ، اقتصادي و اجتماعي نيز از ارزش والايي برخوردار مي باشد. امروزه اين فضاي شهري است که مبين ريشه ها، شيو هاي تفکر و زندگي مردمان قبل از ما بوده و نيز براي جامعه شناسان و روانشناسان و تاريخ نويسان از ارزش والايي برخوردار است [١].
فضاهاي شهري در گذشته از لحاظ کارکردي و کالبدي از کارايي مناسبي براي زندگي برخوردار بوده اند در حالي که برخي از انواع بسيار مهم فضاهاي شهري در دوره معاصر مانند ميدانها و خيابانها فاقد کارايي لازم براي زندگي شهري هستند و شواهد حاکي از آن است که نقش ارتباطي آنها به صورت مهمترين کارکرد و در برخي موارد تنها کارکرد آنها در آمده است و در شهرهاي بزرگ با وجود آنکه مردم در طول روز براي جابجايي ، در اين گونه فضاها حضور دارند، اما مقاله حاضر مستخرج از طرح پژوهشي با عنوان "بررسي عوامل مؤثر بر از بين رفتن کيفيت فضايي ميدان در شهرهاي ايران و ارائه راهکارهايي درجهت احياي مجدد آن"، با کد٥٢٤٣٤٨٩٠١١٨٠٠٢ مي باشد. اين طرح مصوب معاونت پژوهشي دانشگاه آزاد اسلامي واحد سلماس است .
به سبب وجود انواع آلودگي ها از قبيل آلودگي هوا، آلودگي صوتي و ازدحام و همچنين فقدان فعاليتهاي اجتماعي ، حضور در اين فضاها براي آنان نه تنها خوشايند نيست ، بلکه از آنها گريزان نيز هستند. علاوه بر اين ، امروزه فضاهاي شهري مناسبي براي بسياري از فعاليتهاي مهم اجتماعي وجود ندارد. براي مثال در گذشته ، در هر دوره تاريخي در پايتخت و شهرهاي بزرگ و مهم ، يک ميدان حکومتي - عمومي وجود داشت که بسياري از جشن ها و مراسم اجتماعي ، مذهبي و ملي در آن برگزار مي شد. بسياري از اين ميدانها داراي فضاي محصور طراحي شده بودند و اين در حالي است که ميدانهاي معاصر از لحاظ کالبدي فاقد بدنه اي مخصوص خود هستند و آنها را مي توان فضاي باز محصوري بين ساختمان هاي گوناگون و مستقل از يکديگر دانست .
علي رغم وجود خاطرات جمعي مردم از فضاهاي عمومي از جمله ميدان و وجود محلي براي برخورد و رويارويي و برقراري تعاملات اجتماعي ، اقتصادي و فرهنگي شهروندان، عدم حفاظت صحيح ، حذف فعاليت هاي عمومي از ميدان ها و تسلط کامل اتومبيل بر فضاي ميدان، سبب رکود و از بين رفتن نقش اصلي اين فضا در ايجاد شور و نشاط اجتماعي و رونق اقتصادي شهرها شدهاست . در اين ميان ايجاد فضايي به نام ميدان در شهرهاي کنوني که فقط محل تقاطع چند مسير سواره است و فضايي در ميانه آن براي تفکيک حرکت سواره با ترکيبي از پوشش گياهي ، آب نما و فواره پديد آمده که هيچ ارتباط معقولي با انسان، حرکت انساني و حضور معني دار انسان برقرار نمي سازد، مسئله مهم و قابل تامل و البته از بزرگترين مسائلي است که فضاي شهرهاي کنوني ايران را تحت تاثير قرار داده است .
مطالعه شهر از دوران کهن و به خصوص شهرهاي ايران بعد از اسلام گوياي آن است که همواره ميدان همچون ديگر اندامهاي موثر و کارکردي در حيات شهر، حضوري موثر دارد. ميدان به عنوان عنصر هويت بخش شهر بسيار حائز اهميت است . ولي در شهرهاي کنوني بدليل خيابان کشي ها و توسع هاي شهري بدون برنامه و تسلط کامل اتومبيل بر فضاهاي شهري از جمله ميدان ها، اين فضاي مهم و تاثير گذار شهري به جز تعداد انگشت شماري، کاملاً از بين رفته و اين موضوع به چالشي مهم در شهرهاي ايران تبديل شده است از اين روي اين مقاله به دنبال تحليل اين چالش در ابتدا به بررسي مفهوم فضاي شهري و ميدان شهري و مقايسه ميادين قديم و جديد پرداخته و به دنبال ارائه راهکارهايي براي طراحي آن است .
٢- فضاي شهري
فضاي شهري يکي از عناصر ساخت فضايي شهر است که همراه با تاريخ يک ملت در ادوار مختلف به وجود مي آيد، شکل مي گيرد و دگرگون مي شود [٢]. فضاي شهري ، فضايي بيروني و عمومي است که در آن زندگي شهري اتفاق مي افتد و از دو جزء اصلي خيابان و ميدان تشکيل مي شود. شرط اساسي براي يک فضاي شهري، وقوع تعاملات اجتماعي در آن است [همان]. از ديدگاه دکتر پاکزاد پنج نوع اصلي فضاي شهري عبارتند از : ورودي، گره، مسير، لبه آب و پله . در اين ميان گرهها، به کانونهاي تأثيرگذار در ذهن شهروندان اطلاق مي شود که ممکن است در نقش ميدان، محل تجمع باشند و يا در نقش فلکه محل تفرق. گرهها شامل ميدان محلي ، شهري، تشريفاتي و فلکه ها هستند و در کل از گرهها، سکون، تجمع پذيري و يکپارچگي مورد انتظار است .
در طول دورههاي مختلف تاريخي ، غالباً رفتارهاي مردم و همچنين ويژگي هاي طراحي و چيدمان فضاهاي خصوصي و عمومي ، مشابه بوده و از يکديگر تأثير گرفته اند. مطالعات نشان مي دهد که ، اولين تمهيدي که انسان براي استفاده از فضاي شهري به کار برده ميدان بود. ميدان از تجمع خانه ها دور تا دور يک فضاي باز به وجود مي آيد. از نظر کرير مناسب ترين کارکردها براي ميدان، فعاليت هاي تجاري، فرهنگي و همچنين مسکوني است [٣]. برخي از پژوهشگران بر اين باورند که ميدانها در شهرهاي امروزي در نقش فلکه مي باشند، نه ميدان[٤].
٣- ميدان
ميدان عرصه نمايشي است براي زندگي يک شهر و از حرکت ، کوشش و تلاش براي زندگي و سرزندگي شهروندانش خبر مي دهد. ميدان با طرح ها و ترکيبش به شهر هويت بخشيده و ازاصالت ساکنان آن خبر مي دهد. اين عرصه حکايت از قدرت، خلاقيت ، هنر و کمال دوستي مردم است و از عشق به زندگي و عشق به آرمان هاي جمعي حکايت مي کند. مروري کوتاه بر سير تحول تاريخي ميدان از شهرهاي کهن تا کنون، حاکي از آن است که با گذر زمان ميدان نقشي موثري در مجموعه اندام هاي شهري داشته و تاثيرهاي زيادي بر شکل گيري و سازماندهي فضايي شهر نسبت به دوره هاي تاريخي مختلف ، گذاشته است . ميدان به عنوان فضاي شهري با حضور و مکث معني دار انسان و به منظور و مقصود معيني در ارتباط با حرکت جمعيت موجوديت يافته و علاوه بر آن جلوه هاي روشني از يک فضاي ايجاد کننده ارتباط، تماس و فعاليت آدمي را نمايان مي سازد [٥].
براي ميدان ويژگي ها و تعاريف مختلفي را مي توان مطرح کرد که در زير به اختصار به برخي از آنها اشاره مي کنيم :
از ديدگاه تاريخي و تعاريفي که از متون بر آمده ميدان شهري فضايي است ، با سوابق ويژه تاريخي ، يادبودها و آثاري از رخدادهاي دوران گذشته شهر که چون خاطره اي محترم و مشترک براي شهروندان محسوب مي شود[همان].
از نظر عملکردي فضاهاي باز وسيعي که داراي محدوده اي محصور يا کمابيش معين بودند و داراي کارکردي ارتباطي ، اجتماعي ، تجاري، ورزشي ، نظامي يا ترکيبي از دو يا چند کارکرد مزبور بودند ميدان ناميده مي شدند [٦].
ميدان شهري با شبکه معابر شهر پيوند دارد و مانند مفصلهاي آن عمل مي کند و نقطه مکث آن به شمار مي رود [٧].
ميدان فضاي اصلي در شهر است که تعاملات اجتماعي در آن برقرار مي گردد و يک عنصر کليدي در بوجود آوردن فضاي پايدار شهري است [٨].
ميدان فرصتي براي استراحت ، انديشه و تامل بر مضمون ديدار است [٩].
بنابراين با توجه به تعاريف ارائه شده به باور نويسنده ميدان فضايي است عمومي و قابل استفاده جمعيت براي اجراي فعاليت هاي مختلف ، تحرک و توقف ، به ياد آوردن خاطرات، ديدن و ديده شدن، اجراي مراسم جشن و سرور، خريد و فروش، برگزاري اجتماعات سياسي مانند تظاهرات و گردهمايي و به طور خلاصه ميدان شهري به فضايي اطلاق مي شود که در آن همه چيز مي تواند همزمان صورت گيرد. در اين پژوهش ميدان فضايي است که از ديدگاه طراحي شهري يک ميدان شهري به معناي واقعي آن محسوب مي شود. به عبارتي ديگر آنچه ايدهآل طراحي شهري از يک ميدان در تمامي ابعاد آن است ، يعني فضايي سه بعدي، مقيد به مکان خود و داراي ساختاري سازمان يافته و سرشار از فعاليت هاي سرزنده و پويا و بستري براي زندگي شهري[١٠].
