بخشی از مقاله
چکیده
مطالعه ساختار جنگل امروزه از مباحث مورد توجه و ضروری بهویژه در راستای اهداف جنگلشناسی نزدیک به طبیعت است. سرخدار یکی از قدیمیترین گونههای درختی است که در فهرست گونههای در معرض خطر انقراض دنیا قرار گرفته است. این پژوهش در ذخیرهگاه افراتخته علیآبادکتول صورت پذیرفت. با توجه به اطلاعات قبلی پس از بررسیها و جنگلگردشیهای اولیه، سه قطعه نمونه یک هکتاری به شکل مربع 100×100 - متر - در توده سرخدار انتخاب گردید و مشخصههای ساختاری توده - قطر برابر سینه، نوع گونه درختی، توزیع درختان در طبقات قطری مختلف، ارتفاع درختان و تعداد و حجم - برای تمامی درختان اندازهگیری شد.
نتایج نشان داد که حجم کل توده 610 متر مکعب درهکتار است. میانگین قطری درختان 31/82 سانتیمتر و میانگین ارتفاعی درختان 10/98 متر است. سهم نسبی سرخدار 59/61 درصد است. همچنین پراکنش درختان در طبقات قطری و ارتفاعی نشان داد که بیشترین حضور درختان در طبقه قطری 30 سانتیمتری و طبقه ارتفاعی 15B20 متری است. با توجه به میزان آمیختگی، پراکنش قطری و ارتفاعی این گونه میتوان نتیجه گرفت که توده مورد مطالعه یک توده ناهمسال است و با توجه به درمعرض اتقراض بودن این گونه باید برنامهریزی اصولی برای این تودهها انجام گیرد.
کلمات کلیدی: پراکنش قطری، پراکنش ارتفاعی، حجم، سرخدار
-1 مقدمه
ساختار جنگل چگونگی توزیع ویژگیهای مختلف درختان در اکوسیستمهای جنگلی را مورد بررسی قرار میدهد. و دارای ارتباط مستقیمی با زیستگاه بسیاری از گونههای گیاهی و جانوری است به همین دلیل ساختار جنگل به عنوان یکی از مهمترین اجزای کلیدی در تشریح اکوسیستمهای جنگلی و تنوعزیستی به کار میرود. جنگلهای شمال ایران دارای تنوعزیستی و ساختار پیچیدهای هستند که تنها با شناخت کامل این اکوسیستم میتوان به مدیریت بهینه و درست در آینده آنها امیدوار شد - مهدیانی و همکاران، . - 1389 به طور کلی، واژه "ساختار" به ترکیب جوامع درختی از نظر ویژگیهای خاص تأکید میکند .این ویژگیها ممکن است شامل سن درخت، اندازه، گونه یا جنسیت - درمورد گونههای دوپایه - باشد .
به عبارت دیگر، ساختار جنگل چیدمان ویژگیهای ذکرشده در کنار یکدیگر را مورد بررسی قرار میدهد. مطالعه ساختار جنگل امروزه از مباحث مورد توجه و ضروری بهویژه در راستای اهداف جنگلشناسی نزدیک به طبیعت است - مهدیانی و همکاران، . - 1389 با بررسی ساختار جنگل در یک توده طبیعی نه تنها وضعیت جنگل از نظر ترکیب گونهای بلکه نحوه اشکوببندی و همچنین از نظر توالی مشخص میشود بلکه میتوان آینده جنگل را از نظر رشد، ترکیب جنگل بر اساس تاجپوشش و سطحمقطع برابرسینه پیشبینی کرد - رستمیکیا و زبیری، . - 1391گونه سرخدار موجود در ایران یک گونه بومی و از بقایای به جا مانده سرخدارهای دوران سوم زمین شناسی است و در سالهای اخیر از دو جنبه حفاظتی ویژه با توجه به در معرض خطر بودن و اندامهای این گیاه که حاوی ماده ارزشمندی به نام تاکسول بوده مورد توجه قرار گرفته است.
به منظور مدیریت صحیح و برنامهریزی اصولی در هر زمینه بهویژه جنگل به جمعآوری اطلاعات کمی و کیفی مناسب نیاز است. سرخدار از خانواده Taxaceae و از جنس Taxus، درخت یا درختچهای همیشه سبز و از دسته بازدانگان بدون رزین است - Price, 1990 - سرخدار - Taxsus bacata L. - یکی از قدیمیترین گونههای درختی است، که قدمتی بیش از 2 میلیون سال پیش میرسد. بهرهبرداری غیرقانونی و قطع این درختان با توجه به رشد خیلی کند و بذرآوری طولانی و نامنظم، زیستگاههای طبیعی آن را به شدت تهدید کرده و به همین دلیل در فهرست گونه های در معرض خطر انقراض دنیا قرار گرفته است . - Zare, 2001 - بسیاری از گیاهانی که در گذشته به فراوانی در طبیعت یافت میشدند، امروزه کمیاباند که این رخداد عمدتاً ناشی از تخریب زیستگاهها، بهرهبرداریهای بیرویه از منابع طبیعی توسط انسان یا رقابت آنها با گونههای مهاجم است.
تودههای پراکندهای از سرخدار در معدودی از مناطق رویشی جنگل های شمال کشور و ناحیه ارسباران وجود دارد که بیشتر این رویشگاهها در اثر دخالتهای انسان و وجود دام، رو به زوال است. تودههای آمیخته سرخدار در استان مازندران در مناطقی مانند گزو - لفور - در شهرستان سوادکوه و واز در شهرستان نور و در استان گلستان در افراتخته، پونهآرام و سیاهرودبار شهرستان علیآباد و در استان گیلان در منطقه درفک شهرستان رودبار وجود دارد، اما تک پایههای این گونه را میتوان بهطور پراکنده و نادر در مناطقی از جنگلهای شمال کشور مشاهده کرد - گلابیان و همکاران، . - 1393در رابطه با سرخدار مطالعات مختلفی توسط محققان خارجی و داخلی انجام شده است .
به طور مثال لسانی و حبیبیکاسب در سال 1364 وضعیت خاک و کیفیت تودههای جنگلی سرخدار را در دو منطقه علیآباد گرگان مورد بررسی قرار دادند و نتیجهگیری کردند که درختان سرخدار حساسیت چندانی به تیپ خاک ندارند، ضمن اینکه قطر درختان سرخدار در این دو منطقه را حداکثر 75 سانتیمتر و ارتفاع آنها را حداکثر 30 متر بیان کردند. قنبریشرفه، 1384 به بررسی تودههای سرخدار در جنگلهای ارسباران پرداخت و تیپ جنگلی منطقه راغالباً ممرز همراه با بلوط ذکر کرد که ممرز و بلوط در اشکوب بالا و سرخدار در اشکوب پایین قرار دارد. همچنین درختان سرخدار پس از ممرز بیشترین سهم آمیختگی توده را به خود اختصاص میدادند. همچنین گلابیان و همکاران در سال 1393 با بررسی ساختار سرخدار در منطقه گزو حداکثر ارتفاع درختان سرخدار 30 متر و حداکثر قطر برابرسینه درختان سرخدار را دو متر بیان کردند همچنین حجم سرپا جنگل را 593 مترمکعب در هکتار برآورد کردند.
از جمله پژوهش های خارجی مشابه نیز میتوان به چند مورد اشاره کرد، املش و همکاران 2006 با بررسی جمعیت و زادآوری سرخدار دراتریش شرایط شادابی سرخدار را بسیارخوب ارزیابی کردند و همچنین توانایی بالای بازسازی طبیعی رانشان داد که در همه طبقات ارتفاعی اینگونه نیست همچنین توانایی بقای سرخدار را نیز بسیار بالا بیان کردند. هرویگ و همکاران 2009 تنوع ساختاری توده سرخدار را بررسی کردند که شادابی هر درخت را تحت تاثیر رقابت درون گونهای قرار دارد و همچنین تمایز ارتفاعی بالایی را بیان کردند. دروتا و همکاران 2012 ساختار و جمعیت سرخدار را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که وجود گیاهان کف جنگل تراکم زادآوری را تحت تاثیر قرار میدهند.رویشگاه سرخدار افراتخته از معدود رویشگاههای سرخدار جنگل های شمال می باشد که در آن درختان سرخدار با قدمت بسیار بالا به طور انبوه و گاهی به صورت تودههای خالص رویش دارند.
این ویژگی، رویشگاه سرخدار افراتخته را در زمره یکی از رویشگاههای منحصر به فرد ایران و حتی دنیا قرار داده است تا اینکه در سال 1371 به عنوان ذخیرهگاه ژنتیکی ایران معرفی گردیده است. هرچند که این رویشگاه همانند دیگر مناطق جنگلهای شمال ایران از عوامل تخریب مصون نبوده است ولی شرایط توپوگرافی بسیار ناهموار دامنههای متعدد و پرشیب منطقه سبب شدهاست تا بخشهایی از رویشگاه همواره به صورت نمونههای بکر و دستنخوردهای از بومسازگان طبیعی باقی بمانند. پوشش گیاهی این مناطق در مرحله اوج بوده و یا اینکه به دلیل حفاظت به اوج خود نزدیک شده، مطالعه جامعهشناسی گیاهی را مقدور میسازد - اسماعیلزاده و حسینی، . - 1385 با توجه به اینکه سرخدار جزء معدود سوزنیبرگان بومی ایران است و همچنین اهمیت زیاد این گونه نیاز به مطالعه در رویشگاههای این گونه آن ضروری است. مطالعه حاضر نیز در همین راستا با هدف بررسی ساختار و ترکیب گونه سرخدار انجام شده است.
-2 مواد و روشها
2-1 منطقه مورد مطالعه
ذخیرهگاه سرخدار افراتخته به مساحت 352 هکتار در 30 کیلومتری جنوبشرقی شهرستان علیآبادکتول استان گلستان - شکل یک - ، در مختصات جغرافیایی " 54 ° 55' 48 تا " 54 ° 57' 12 درجه طول شرقی و " 36° 45' 24 تا " 36° 47' 3 درجه عرض شمالی و در محدوده ارتفاعی 1350 تا 2000 متر از سطح دریا قرار دارد - اسماعیلزاده و همکاران، . - 1383 اکثر سنگهای تشکیل دهنده منطقه از نظر زمانی به دوران اول زمین شناسی - پالئوزوئیک - به ترتیب از قدیم به جدید، به دورههای کربونیفر فوقانی تا پرمین زیرین مربوط است. خاک منطقه حاوی اسیدیته در محدوده 7/5 B 6/5 است. در بررسی وضعیت آب و هوایی منطقه بر اساس اطلاعات ده ساله 6 - 1371 B 1381 - ایستگاه بارانسنجی، 6 ایستگاه تبخیرسنجی و گرادیانهای بارندگی و دما، متوسط بارندگی سالیانه 950 میلیمتر و متوسط دمای سالیانه 10/3 درجه سانتیگراد برآورد شدهاست. همچنین، اقلیم به روش دومارتن، بسیار مرطوب نوع الف برآورد شدهاست - اسماعیلزاده و همکاران، . - 1383
