بخشی از مقاله
چکیده
پژوهش حاضر باهدف ساخت و اعتبار یابی پرسشنامه اعتیاد به نرمافزارهای پیامرسان موبایلی انجامشده است. این پژوهش ازنظر شیوه جمعآوری دادهها پیمایشی و ازنظر روش مورداستفاده غیرآزمایشی بود. جامعه آماری این پرسشنامه شامل کلیه دانشجویان دانشگاه فرهنگیان پردیس امام سجاد - ع - بیرجند در سال 94-95 بود که تعداد کل این دانشجویان 600 نفر است. برای سنجش اولیه و محاسبه پایایی ابزار نمونهای شامل 35 دانشجو با روش تصادفی ساده انتخاب شدند.
برای بررسی روایی پرسشنامه، این پرسشنامه در اختیار دو نفر از اساتید فناوری اطلاعات و ارتباطات و دو نفر از اساتید روانشناسی قرار گرفت. در خصوص روایی این ابزار، متخصصان در خصوص اصطلاحات فنی و اینکه آیا این پرسشنامه بهدرستی اعتیاد به نرمافزارهای پیامرسان موبایلی را موردسنجش قرار میدهد و همچنین در خصوص تفکیک اطلاعات توصیفی، اعتیاد به نرمافزارهای پیامرسان و نگرش نسبت به این نرمافزارهای پیامرسان موبایلی بهعنوان خرده مقیاسهای پرسشنامه نظر دادند.
درمجموع نظرات این متخصصان و با اعمال تغییرات اندکی در اصطلاحات بهکاررفته ازنظر فنی، روایی پرسشنامه مورد تأیید قرار گرفت. نتایج نشان داد که این ابزار دارای سه خرده مقیاس، اطلاعات توصیفی، اعتیاد به نرمافزارهای پیامرسان موبایلی و نگرش نسبت به نرمافزارهای پیامرسان موبایلی است. این ابزار اعتیاد به نرمافزارهای پیامرسان موبایلی را در پراستفادهترین نرمافزارهای پیامرسان موبایلی در ایران، یعنی Telegram، Line، Instagram و Whatsapp میسنجد.
ضریب آلفای کرونباخ محاسبه برای این پرسشنامه در خرده مقیاس اعتیاد به نرمافزارهای پیامرسان موبایلی برابر 0,886 و در خرده مقیاس نگرش نسبت به نرمافزارهای پیامرسان موبایلی برابر 0,56 بود که با حذف سؤال شماره 4 این ضریب به 0,632 تغییر کرد. همچنین ضریب آلفای کرونباخ کل پرسشنامه برابر 0,688 بود. درنتیجه میتوان انتظار داشت که ابزار طراحیشده بتواند بهعنوان یک ابزار اولیه سنجش اعتیاد به نرمافزارهای پیامرسان موبایلی برای بزرگسالان مورداستفاده قرار گیرد.
مقدمه
در سپیدهدم هزاره سوم شاهد تحولات شگرف فناوری و تأثیرات فرهنگی اجتماعی و حرفهای ناشی از آن هستیم. انقلاب الکترونیک انفجار اطلاعاتی و انقلاب رایانهای تفاوتهای کمی و کیفی بسیاری در جهان نسبت به دو دهه پیش با خود به همراه آورده است. اینترنت، قبل از آنکه در دست عموم قرار گیرد بیشتر بهمنزله وسیلهای برای مکاتبات محرمانه برای دستیابی به روابط مطرح بود. سپس بهطور وسیعی رشد کرد و به وسیلهای ضروری در زندگی ما بدل شد. فناوری اینترنت و رایانه در همه حوزههای علمی، تجاری، تعلیم و تربیت، فرهنگ، خانه و خانواده و دیگر حوزهها تأثیرگذار بوده است - بخشایش، . - 1393 این تقاضا و استفاده فزاینده از اینترنت برای بسیاری از افراد با تأثیرات مثبت و منفی در زندگی فردی و اجتماعی همراه است.
با همگانی شدن اینترنت مسئله استفاده مفرط و آسیبزا از این فناوری و مسئله اعتیاد به اینترنت و یا مشتقات آن مانند اعتیاد به چت، شبکههای اجتماعی، شبکههای اجتماعی موبایلی، اتلاف وقت اینترنتی و امثال آن مطرحشده است. ورود تلفنهای همراه هوشمند باقابلیت ارتباط اینترنتی و امکان استفاده از اینترنت و شبکههای اجتماعی تلفن همراه موارد مذکور را تشدید کرده است؛ زیرا سهولت استفاده و در دسترس بودن اینترنت باوجود تلفنهای هوشمند بیشازپیش است.
اینترنت منتقلکننده میلیونها پیام است، پیامهایی که بر ارزشها، نگرشها و هویت فرهنگی کاربران آن در سطح خرد و بر نظامهای فرهنگی-اجتماعی در سطح کلان تأثیر میگذارد. در راستای همین تغییرات است که آمدن واقعیتهای نمادین در فضای سایبر اینترنتی زمینه لازم را برای شکلگیری شبکههای اجتماعی فراهم ساخته است. چنین فضایی که بهعنوان واقعیت مجازی یکپارچه در نظر گرفته میشود از ویژگیهایی چون فرا زمان و مکان بودن، عدم محدودیت در قوانین مدنی متکی بر دولتها و ملتها، قابلدسترسی بودن همزمان و برخورداری از فضاهای فرهنگی، اعتقادی، فلسفی و اقتصادی و نیز آزادی از هویت بدنی و جنسی جدید برخوردار است - برات دستجردی و صیادی، . - 1391
اعتیاد به اینترنت1 باعث میشود فرد از فرایند اجتماعی شدن که یکی از جنبههای رشد او بهحساب میآید، دور شده و در روابط خود، ادراک تعامل اجتماعی مثبتی نشان ندهد - بخشایش، . - 1393 اینترنت در حال شکل دادن انقلابی ارتباطی، اجتماعی و اقتصادی است. ویژگیهای منحصربهفرد اینترنت ازجمله سهولت دسترسی به آن، بیستوچهارساعته بودن، سادگی کار، هزینه پایین و ... همگی موجب استقبال عظیم مردم از آن در سراسر جهان شده است. این خصوصیات علاوه بر آنکه ازیکطرف از قابلیتهای اینترنت محسوب میشوند، از طرف دیگر از معایب آن به شمار میآیند. یکی از مشکلاتی که اینترنت پدید آورده است، اعتیاد مجازی است که میتواند تأثیرات رفتاری-روانی زیادی روی کاربران بگذارد.
افسردگی، درونگرایی، خجالتی بودن، کمحوصله بودن و تنهایی، احساس ترس و اضطراب اجتماعی از پیامدهای اعتیاد به اینترنت است - تمنایی فر، صدیقی ارفعی و گندمی، . - 1389 اختلالاتی چون اعتیاد به اینترنت، افسردگی، انزوای اجتماعی، اختلال هویت، کاهش احساسات، عدم اعتمادبهنفس ازجمله اختلالات رایج استفاده مفرط شبکههای اجتماعی است. حجم رو به رشدی از تحقیقات صورت گرفته پیرامون اعتیاد اینترنتی، حکایت از آن دارد که اعتیاد اینترنتی نوعی اختلال روانشناختی-اجتماعی است که از مشخصههای آن علائم کنارهگیری، اختلالات عاطفی و ازهمگسیختگی روابط اجتماعی است - برات دستجردی و همکاران، . - 1391
رشد سریع و روزافزون شبکههای اجتماعی تلفن همراه موجب شده تا بسیاری از مناسبات اجتماعی و فردی افراد از طریق این شبکهها انجام گیرد. تعامل بیشازحد و صرف وقت زیاد در انجام امور با نرمافزارهای مذکور باعث گردیده تا نوعی اعتیاد به این شبکهها در افراد ایجاد گردد. اعتیاد به شبکههای اجتماعی موجب خواهد شد تا افراد وقت زیادی را در این شبکهها تلف نمایند. از طرف دیگر محتوای در حال ارسال و دریافت در این شبکهها در بسیاری از مواقع دارای معانی و مفاهیمی غیر اسلامی و برخلاف موازین و فرهنگ ایرانی اسلامی است. یکی از دلایل انتقال این نوع محتوا، حذف بسیاری از فشارهای اجتماعی - مانند شناسایی هویت واقعی - است.
اعتیاد به نرمافزارهای پیامرسان موبایلی در نظریه و پژوهشهای موجود و بررسیشده تعریف علمی و مدونی ندارد؛ بنابراین با استفاده از تعاریف اعتیاد به اینترنت که مقولهای از همین مجموعه اعتیادهای مجازی است، تعریف اعتیاد به نرمافزارهای پیامرسان موبایلی استخراجشده است. ازاینرو تعاریفی از اعتیاد به اینترنت بیانشده است. ایوان گلبرگ - 1995 - برای نخستین بار اختلال اعتیاد به اینترنت را مطرح کرد.
این اختلال را میتوان نوعی استفاده از اینترنت تعریف کرد که مشکلات روانشناختی، اجتماعی، درسی یا شغلی در زندگی فرد ایجاد میکند. اصطلاح اعتیاد به اینترنت نوعی وابستگی رفتاری به اینترنت را نشان میدهد و با ویژگیهای زیر تعیین میشود: افسردگی، درونگرایی، خجالتی بودن، کمحوصله بودن و تنهایی، احساس ترس و اضطراب اجتماعی. استفاده زیاد از اینترنت با عناوین متفاوتی از قبیل وابستگی رفتاری به اینترنت، استفاده مرضی از اینترنت، استفاده مشکلزا از اینترنت، اختلال اعتیاد به اینترنت معرفی میشوند.
چهارمین ویرایش راهنمای تشخیصی و آماری اختلالهای روانی - DSM-IV-TR - که استانداردهایی برای طبقهبندی انواع بیماریهای روانی ارائه میکند، اعتیاد به اینترنت را در مجموعه اختلال کنترل تکانه که بهگونهای دیگر مشخص نشدهاند معرفی کرده است - بخشایش، . - 1393 بر اساس دیدگاه گریفیتز و دونکاستر 1995 - ؛ به نقل از سپهریان و جوکار، - 1391 اعتیاد به تکنولوژی بهطور عملیاتی میتواند بهعنوان اعتیاد غیر شیمیایی - رفتاری - که شامل تعامل انسان و دستگاه است، تعریف شود.
این اعتیاد ممکن است انفعالی - تلویزیون - یا فعال - بازیهای رایانهای - باشد معمولاً جنبههای القاکننده و تقویتکنندهای دارد که ممکن است به افزایش تمایل اعتیاد کمک نماید. بر اساس این دیدگاه، جزء اصلی اعتیاد، اعتیاد رفتاری است که اجزای آن عبارتاند از .1 برجستگی - که فعالیت معینی، مهمترین فعالیت زندگی شخص شود و بر تفکر، احساس و رفتار فرد تسلط یابد - ؛ .2 تغییر خلق؛ .3 تحمل - تمایل بیشتر برای استفاده از رایانه - ؛ .4 نشانههای کنارهگیری؛ .5 تعارض - شامل تعارض بین شخصی یا تعارض درون فردی - ؛ .6 بازگشت یا عود. داگلاس و همکاران 2008 - ؛ به نقل از زربخش بحری، راشدی و خادمی، - 1391 وابستگی به اینترنت را بهعنوان استفاده اجباری افراطی از این ابزار معرفی میکنند که فرد در صورت محروم شدن از آن بسیار تحریکپذیر گشته، از خود رفتارهای توأم با بدخلقی نشان میدهد.
این نوع وابستگی یک ناتوانی در کنترل استفاده از اینترنت است که بهآرامی منجر به احساسات ناراحتکننده و تضعیف کارکردی فعالیتهای روزانه میشود. ازنقطهنظر عملی، وابستگی به اینترنت به دلیل پیامدهای اجتماعی، روانشناختی و عاطفی، توانایی تأثیرگذاری بر زندگی شغلی، سبک زندگی و حتی محل اصلی این نوع گرایشها را کسب حمایت اجتماعی، دوستی و تفریح میدانند که به علت گستردگی، مشکلات ارتباطی، شغلی، خانوادگی و زناشویی را باعث میشود - ریدینگ و گفن، 2004؛ به نقل از زربخش بحری و همکاران، . - 1391
