بخشی از مقاله
چکیده:
زندگی صنعتی با اشتغال هرچه تمام تر زمین توسط فضاهای صنعتی مکان های کمتری برای استراحت و تفریح افراد جامعه ایجاد کرده است. برای حل این مشکل باید برنامه ریزی ها و سیستم فضاهای شهری را که محلی برای آسایش و آرامش انسان ها محسوب می گردد با توجه به مقیاس انسانی سوق داد. برای دستیابی به یک مکان شهری جذاب، فضا باید به شکل مطلوبی محصور شود و عناصر محصور کننده فضا مانند عناصر شهری که در طراحی شهری موثر هستند باید براساس این اصل که انسان مهم ترین رکن فضا محسوب می شود برنامه ریزی گردد و فضا باید مقیاس انسانی یابد این موضوع زمانی که فرد استفادهکننده از فضا، معلولان، ناتوانان جسمی و یا سالمندان باشند، اهمیتی مضاعف مییابد.برای این که فضای شهری بر اساس رویکرد مقیاس انسانی طراحی گردد می بایست فضای بین ساختمان ها و عناصر شهری همچون مبلمان شهری احساس انسانی را برانگیزد.
واژگان کلیدی: فضای شهری ، طراحی شهری، مقیاس انسانی، محصوریت، مبلمان شهری
-1 مقدمه:
با وقوع انقلاب صنعتی و به تبع آن صنعتی شدن شهرها آنچه که بیشتر مورد توجه قرار گرفت براورده سازی نیازهای تکنولوژیک بود که موجب شد شهرها از شکل و ساختار قبلی خود خارج گشته و منظر و فضاهای شهری را تحت تاثیر خود قرار دهد و با شهرسازی قرون وسطی که در آن حفظ مقیاس و توجه به انسان و انسان گرایی معیار طراحی بود، تفاوت های بسیار داشت و نتیجه آن خروج از مقیاس انسانی بود حال آنکه مقیاس انسانی یکی از مهم ترین ویژگی های فضاهای شهری است که نقش مهمی در ایجاد ارتباطی مطلوب بین انسان و فضا دارد .وجود این ویژگی در فضاهای شهری، فضا را انسانی تر کرده و ادراک آن را آسان تر می نماید.
مقیاس انسانی در اصل یعنی احترام گذاشتن و اولویت قرار دادن انسان جهت برآورده کردن نیازهای جسمی و روحی- روانی می باشد, در واقع باعث به وجود آوردن جامعه ای شاد و پویا، خالی از مشکلات و استرس های زندگی شهر نشینی است. مقیاس انسانی به هیچ عنوان در صدد از بین بردن زندگی مدرن و تکنولوژی نیست . رعایت کردن این اصل سبب ایجاد ارتباطی درست و منطقی با زندگی مدرن است. اما آنچه که در زندگی شهرنشینی امروز دیده می شود وجود ساختار و بافتی است که خارج از مقیاس انسانی می باشد و هیچ نظارت و کنترلی بر آن وجود ندارد. همین امر سبب میشود تا مردم نتوانند با فضای شهری ارتباط برقرار کنند و تمایلی به حضور در آن داشته باشند. بر این اساس، پژوهش حاضر با استناد به مطالعات و اسناد کتابخانه ای و ادبیات روز دنیا در ارتباط با موضوع پژهش به دنبال سنجش مولفه های اصلی پیاده سازی مقیاس انسانی و اجرای آن در فضاهای شهری باهدف ارتقای کیفیت های محیطی می باشد.
-2 مفهوم فضای شهری در رابطه با رویکرد مقیاس انسانی:
از مهم ترین تعاریف و مفاهیم در ارتباط با موضوع پژوهش می توان از مفهوم فضای شهری یاد کرد. به طوریکه در این ارتباط پاکزاد معتقد است فضای شهری، چیزی نیست جز فضای زندگی روزمره شهروندان که هر روز به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در طول راه، از منزل تا محل کار ادراک می شود. - پاکزاد، - 32 :1376 در ادامه مطرح می دارد که فضاهای شهری آن دسته ازفضاهای باز عمومی موجود در شهر هستند که بستر تعاملات اجتماعی میباشند. با پذیرفتن این تعریف سه شاخصه اصلی برای تشخیص فضاهای شهری در عرصه عمومی شهر در اختیارمان قرار میگیرد. عمومی بودن فضا، باز بودن آن و برقراری تعاملات اجتماعی در فضا. - پاکزاد، - 84 :1385 طبق این مفاهیم می توان بیان کرد که پاکزاد در تعریف فضای شهری بیشترین تاکید را بر عمومی بودن و قابل دسترس بودن این فضاها بیان می دارد.
- »فضای شهری به مفهوم صحنهای است که فعالیتهای عمومی زندگی شهری در آنها به وقوع میپیوندند. خیابانها، میدانها و پارکهای یک شهر فعالیتهای انسانی را شکل میدهند.« - بحرینی: . - 313:1377
- فضاهای شهری را می توان بر فضاهایی که دسترسی بدون محدودیت دارند، تعمیم داد و تمام عرصه های عمومی، بخش های بافت شهری که عموم مردم به آن دسترسی فیزیکی و بصری را فضای شهری نامید. بنابراین مفهوم، خیابان ها، پارک ها و میدان های شهرک یا شهر به ساختمان هایی که محصورشان می کنند و محدوده شان را مشخص می کنند گسترش می یابند؛ جایی که بیشترین مقدار تماس و تعامل انسان ها در آنجا روی می دهد. - مدنی پور، - 216 : 1379فضاهای شهری، فضایی برای زندگی نیکو است و زندگی نیکو زمانی رخ می دهد که با نیازهای انسان مطابقت داشته و مملو از کنش ها و واکنش های اجتماعی فضایی باشد، کنش و واکنشی که به هر چیزی در حیطه خود مفهومی خاص می بخشد و خلق محیطی راحت و روان و امن را سبب می شود. - حبیبی، - 10 :1379طبق آنچه بحرینی و مدنی پور و حبیبی به عنوان نظریه پرداز بنیادی در تعریف و تبیین مفهوم فضای شهری بدان اشاره کردند، میتوان فضاهای شهری را به طوریکه که محل برقراری فعالیت ها و روابط اجتماعی واقع شود؛ به مکان های عمومی و تجمع در شهرها تعمیم داد.
-در ارتباط با فضای شهری زوکر معتقد است که فضای شهری ساختاری است سازمان یافته، آراسته و واجد نظم، به صورت کالبدی برای فعالیت های انسانی و استوار بر قواعد معین و روشنی از قبیل ارتباط میان شکل بدنه ساختمان های محصور کننده، هم شکل و یکدست یا متنوع بودن آن ها، ابعاد مطلق این بدنه ها نسبت پهنا در ازای فضایی که در میان گرفته شده،زاویه گذرها یا خیابان هایی که به میدان می رسند و سرانجام موقعیت و محل بناهای تاریخی، آب نماها. فواره ها یا عناصر سه بعدی دیگری که می توان بر آنها تاکید کرد. - توسلی، - 15 :1372با توجه به تعریف بالا می توان بیان کرد که توسلی به نقل از زوکر به سه مشخصه مهم فضاهای شهری شامل سازگاری عملکردی،طراحی فیزیکی محیط و تفکیک فضایی به مفهوم محصوریت اشاره دارد و با وجود اینکه مطالعات بسیاری در خصوص فضاهای شهری و بالاخص کیفیت این فضاها انجام شده است شاید در سایر تعاریف کمتر به این جنبه از فضاهای شهری پرداخته شده باشد؛ زیرا این فضاها از عناصر اصلی شهر محسوب شده و تأثیر بسزایی را در وضعیت کیفیت زندگی و میزان رضایت شهروندان از شهر داراست.
این کیفیت میتواند شامل رعایت عوامل مختلفی از جمله موارد یاد شده نظیر عمومی بودن،دسترسی پذیر بودن،محصوریت،خوانایی،وجود عناصر و مولفه های عینی، ویژگیهای کالبدی، فعالیتی و ... باشد، اما باید به یاد داشت که قضاوتی که افراد استفاده کننده محلی از فضاهای عمومی شهری میکنند به مراتب ارزشمند تر از قضاوتهای افرادی است که از این فضاها استفاده مستمر نمیکنند.با تعریفهای گفتهشده از فضای شهری باید بدانیم که »محیطهای شهری برای انسانهاست، نه برای اتومبیلها، کامیونها و پروژههای بزرگ« - تیبالدز، :1387 . - 63 شاید بتوان گفت، اصلیترین عامل شکلدهنده و تعریفکننده و تجلی دهنده فضای شهری، انسان است. انسان، علاوه بر آنکه به طراحی و ایجاد فضای شهری اقدام میکند و در فضای شهری به فعالیت میپردازداصولاً؛ بدون حضور وی، فضای شهری قابلظهور و قابل ادراک نخواهد بود. تصور یک فضای کالبدی - فضای تعریفشده شهری - با همه ویژگیهای فوق الاشاره، بدون حضور انسان، فضایی متروک، همچون قطعهای از یک بیابان خواهد بود؛ و نمیتواند فضای شهری نامیده شود.
انسان است که با القاء آراء و ارزشهای خویش به طراح و برنامهریز، با متجلی ساختن ارزشها و معانی فرهنگی و بومی، با رفتارهای خاص خود، با برپایی آیینها و برنامههای مخصوص و با حضور خویش در فضا و فعال کردن آن، اصلیترین عاملی است که یک فضا را، به فضایی شهری تبدیل میکند - نقی زاده، . - 107 : 1392بنابراین باید تمام عناصر شهر با انسان تناسب داشته باشند. "منظور از تناسب رابطه میان ابعاد مختلف یک فضا یا یک شیء است، رابطهای که از اندازه مستقل است. برای مثال اضلاع یک مربع، مستقل از اندازه واقعی آن مربع دارای نسبت 1 به 1 میباشد. در مورد فضا، نسبت بین ارتفاع ساختمانها و عرض فضا، اعم از اینکه فضاکاملاً محصور و یا نیمه محصور باشد، بحث تناسب را تشکیل میدهد؛ اما مقیاس به رابطه بین اندازه یک فضا یا یک شیء با فضاها یا اشیای اطراف آن مربوط میشود.
میتوان گفت که یک فضا یا یک بنا در مقیاس یا خارج از مقیاس با محیط اطراف خود میباشد. اگر اندازه یک فضا با پیکر انسان ارتباط مطلوب داشته باشد گفته میشود که آن فضا دارای مقیاس انسانی است. هر فضا بهتنهایی، نه باید خیلی بزرگ باشد که تماس بصری با اطراف ضعیف شود و نه خیلی کوچک که در آن احساس ترس از مکان محصور و تنگ به انسان دست دهد " - توسلی، . - 51 : 1372 بر این اساس، محیط انسانی آرامشبخش، محیطی است مرتبط با مقیاس انسان پیاده، نه خودروهای شتابزده و سریعالسیر. - تیبالدز، . - 63 :1387 درواقع یک فضا همچنین میتواند خشن یا غیرانسانی شود اگر جزییات کمی داشته باشد یا مقیاس انسانی نداشته باشد - کارمونا، . - 138 :1386
دکتر نقی زاده بحث ملایم بودن - متناسب و همراه و مناسب و موافق و سازگار بودن - یک موضوع - پدیده - با هر حس انسان را، زیبایی آن موضوع - پدیده - از منظر همان حس میداندمثلاً. ملایم بودن یک موضوع با ویژگیهای بصری و چشم انسان، نشاندهنده زیبایی بصری موضوع است و ملایم بودن یک موضوع با ویژگیهای حس شنوایی انسان، بیانگر زیبایی موسیقیایی و شنوایی آن موضوع میباشد و الیآخر. درواقع یکی از اصلیترین وجوه و جلوههای مقیاس انسانی، جلوهای است از ملایمت و تناسب فضا با همه حواس و ابزار ادراکی انسانی. در این مجال، به برخی از شاخصهای مطرح، تحت این معیار اشاره میشود: - نقی زاده, - 162 : 1392همچنین یکی از صاحبنظران برجسته طراحی شهری که مجموعه معیارهایی را جهت دست یافتن به کیفیت مطلوب محیطی ارائه نموده است، فرانسیس تیبالدز میباشد. ازنظر فرانسیس تیبالدز در یک طراحی شهری واجد کیفیت مطلوب لازم است که:
-1 "مکانها پیش از ساختمانها " در نظر گرفته شوند؛
-2 "از گذشتهها باید درس گرفت " و به بافتهای موجود احترام نهاد؛
-3 از" کاربری مختلط " در شهرها استفاده شود؛
-4 "مقیاس انسانی " در طرح رعایت گردد؛
-5 "آسایش پیادهها " تأمین شود؛
-6 تمام گروههای جامعه در نظر گرفتهشده و مورد مشورت قرار گیرند؛
-7 "خوانایی " محیط بهعنوان یک هدف در نظر گرفته شود؛
-8 محیطها به شکلی" انعطافپذیر " و انطباق پذیر طراحی و پیشبینی گردند؛
-9 رشد و تغییرات محیط شهری به مثابه" فرایند تدریجی " در نظر گرفته شود؛
-10 در ارتقاء پیچیدگی، شادیبخش بودن و ایجاد" خوشایندی بصری " محیط تلاش گردد - گلکار، - 16 :1379
یکی از جنبههای مهم مقیاس انسانی در فضاهای شهری، ابعاد و اندازه فضا است. مقیاس انسانی اشاره بهاندازه و پیکربندی عناصر فیزیکی دارد بهگونهای که بااندازه، نسبتهای انسانی و فعالیتهای انسان هماهنگ باشد. مقیاس انسانی در معماری بر تناسبات هندسی و مناسب بودن ابعاد و اجزای ساختمان برای بهرهبرداری انسان تأکید دارد - اردلان - 1973:توسلی در تعریف مقیاس انسانی میگوید: "اگر اندازه یک فضا با اندازه پیکر انسان ارتباط مطلوب داشته باشد، گفته میشود که فضا مقیاس انسانی دارد. این رابطه در تعیین خصوصیت یک فضای خارجی و برداشت بصری ناظر از آن فضا عاملی قوی محسوب میشود.
تأثیر بصری فضا بر ناظر ازنظر محصور بودن و یا مقیاس انسانی داشتن با زاویه دید چشمان انسان ارتباط دارد. برای رسیدن به مقیاس انسانی رشتهای از فضاهایی را که طراحی میکنیم ازنظر بصری از هم تفکیک مینماییم. هر فضا بهتنهایی باید نه خیلی بزرگ باشد که تماس بصری با اطراف ضعیف شود و نه خیلی کوچک " - توسلی,. - 62:1388 وی در رابطه با فضاهای خارج از مقیاس انسانی بر این عقیده است که "اگر فضا خیلی وسیع و بزرگ باشد، ارتباط با پیرامون از دست میرود. در این حالت ممکن است احساس ترس از فضای باز به انسان دست دهد. در مقابل، در فضای کوچک امکان ترس از فضاهای بسته ایجاد میشود - توسلی,. - 1388 :46
فضاهای باشکوه و عظیم باعث ایجاد حس حقارت در انسان میشوند و فضا را از مقیاس انسانی خارج میکنند. کلمنته و دیگران نیز مقیاس انسانی را طراحی محیط بر مبنای پیکر انسان میدانند بهنحویکه افراد پیاده آن را درک کنند . - Clemente et al, 2005 - یکی دیگر از ویژگیهای مهم فضاهای شهری برخوردار از مقیاس انسانی، محصوریت است. محصور شدن فضا باروحیه انسانی همخوان است زیرا - انسان از حرکت در فضاهای شهری که فاقد محصوریت باشد و یا توسط ساختمانهای غول پیکر محصورشده باشد گریزان است؛ بنابراین نحوه محصور شدن فضا از عوامل مهم در ایجاد مقیاس انسانی در فضا میباشد.
محصوریت فضاهای عمومی در شهرها، نهتنها دستیابی به مقیاس انسانی را آسانتر میکند، بلکه در ایجاد حس امنیت و آسایش در مردم نیز بسیار مهم است. توسلی نیز براین عقیده است که "اگر فضا به شکل مطلوبی محصور نشود نمیتوان به یک مکان شهری جذاب دستیافت. خصوصیت عمده فضای محصور، ایجاد حس مکان است. فضای محصور نسبت به فضای بی ترتیب و رهاشده، محیطی با امنیت بیشتر ایجاد میکند - توسلی,. - 1388 :46 فضاهای بدون محصوریت را فضاهایی تهی و رهاشده میداند که از
