بخشی از مقاله
خلاصه
امنیت یکی از ابعاد کیفی مهم در زندگی در شهرها به حساب می آید، که ارتباط مستقیمی با ابعاد کالبدی و ساختار فیزیکی شهرها دارد. عدم امنیت، بر همزننده آرامش، رضایت و احساس تعلق انسانها به محل زندگی شان میباشد که این امر، موجبات عدم مشارکت و عدم مسئولیت پذیری ساکنان، نسبت به تمامی مسائل در فضای زندگی و فعالیت آنها به حساب میآید. عدم مشارکت، بستری مستعد برای بروز انواع مسائل اجتماعی و در پی آن آسیبهای اجتماعی و در نهایت خلق فضایی بی دفاع در مقابل انواع جرم و بزه خواهد بود. از اینرو بهترین راه برای ایجاد امنیت، جلوگیری از ایجاد فضاهای بی دفاع شهری و پیشگیری از عوامل به وجودآورنده آن است.
در این مقاله به بررسی فضاهای مستعد بیدفاعی در محله 5 منطقه 9 شهرداری تهران، صرف نظر از تمامی وجوه مثبت این محله پرداخته شده است تا با ارائه راهکارهای عملی و معمارانه، تصویری قابل دفاع و امن، به دور از آسیبهای اجتماعی برای این محله ترسیم گردد. روش جمعآوری اطلاعات در این تحقیق، به صورت کتابخانهای برای آشنایی با پیشینه موضوع و روش میدانی میباشد؛ با حضور در محله، مصاحبه با ساکنان محله و عکسبرداری از فضاهای مورد نظر این تحقیق، به دسته بندی فضاها از نظر قابلیت دفاع پرداخته شد. با توجه به ویژگیهای مذکور روش تحقیق مورد استفاده، توصیفی- پیمایشی می باشد. در انتها با در نظر گرفتن عوامل مؤثر بر عدم امنیت و ایجاد کننده فضاهای بیدفاع، راهکارهای خلق فضای قابل دفاع در این محله در قالب جدولی از پیشنهادات کاربردی، عنوان گردید تا شاید عاملی راهگشا برای ارتقای کیفیت زندگی در این محله و محلات مشابه باشد.
.1 مقدمه
موضوع تقویت، توسعه، احیا و ایجاد فضاهای شهری مناسب، همواره موضوعی مورد توجه بوده است. از آن رو که امنیت و آسودگی دو عامل اساسی حیات بشری هستند، وجود مناطق جرم خیز در سطح شهر تهران یکی از مهمترین عوامل نگرانی از آینده این شهر به شمار میرود. "نتایج یافته های علمی در شهر تهران نیز بیانگر آن است که برخی مشکلات اجتماعی نظیر اعتیاد، سرقت، جرایم جنسی، دختران فراری و تشکیل مراکز فساد در برخی مناطق بیشتر از مناطق دیگر است".[1]
شکل گیری فضاهای بی دفاع، کیفیت زندگی را کاهش داده و علاوه بر دامن زدن به بی هویتی، خشونت و ترس را در محیطهای شهری افزایش میدهد. کاهش کیفیت فضا و افزایش ترس و خشونت در طی زمان باعث ایجاد واکنشهای روانشناختی از سوی شهروندان خواهد شد که حس وابستگی و تعلق افراد به محیط زندگیشان را نشانه رفته و بیمسئولیتی و عدم مشارکت را در پی خواهد داشت و این امر بسیار خطرناک است. اهمیت پرداختن به این موضوع با توجه به بحران شهرنشینی در ایران محسوس تر خواهد بود. اغتشاش فضایی و کالبدی حاکم بر نظام توسعه شهری حاکی از این است که رهیافتی جامع برای سامان دهی فضاهای شهری وجود ندارد.
حال آنکه روان شناسان و صاحب نظران علوم محیطی در پژوهش های خود اثر شکلی مظاهر ناهنجاری را بر ایجاد الگوهای رفتاری آسیب زا به اثبات رسانده اند. اعضای آسیب پذیر تر خانواده ، نوجوانان و جوانان خانواده می باشند که با آماده سازی و بسترسازی فرهنگی خانواده ها می توان وقوع بسیاری از آسیب ها را در آنان پیشگیری نمود. هدف از انجام این تحقیق، ایجاد راهکارهایی برای تبدیل فضاهای بدون دفاع به فضاهای قابل دفاع و تبدیل تهدیدها به فرصتها در این محله است، تا از شیوع آسیب های اجتماعی که در کمین خانواده ها میباشد جلوگیری گردد.
در واقع هدف، بررسی نقاط قوت و ضعف شاخص های معرفی شده برای شناسایی ،اصلاح و بهسازی فضاهای بی دفاع شهری محله 5 منطقه 9 تهران در راستای جبران نقصان های موجود در شناسه های بکار رفته در این زمینه است. "ساماندهی در عرصه قوانین و مقررات داخلی به صورت یک عنوان مطرح شده است و منظور از آن، بهبود وضع موجود در جهت ارتقای شرایط مناسب زندگی در محدوده های شهری و روستایی است" .[2]
موضوع مورد نظر این تحقیق، فضاهای بی دفاع محله 5 منطقه، شامل مکانهای مخروبه و متروکه ، فضاهای با مانع بصری اعم از موانع گیاهی و کمبود نور و ... می باشد. در این مقاله با در نظر گرفتن اهمیت موضوع ابتدا به بیان مفاهیم مربوط به این موضوع و عوامل ایجاد نا امنی و فضاهای بی دفاع در محیط شهری پرداخته شد؛ سپس، محله 5 منطقه 9 شهرداری تهران به طور کامل مورد بررسی قرار گرفت و عوامل ایجاد فضاهای بی دفاع در آن شناسایی و نمایش داده شد، در نهایت راهکارهایی برای خلق فضایی قابل دفاع در نقاط مطرح شده ذکر گردید.
.2 آسیبهای اجتماعی
آسیب اجتماعی به هر نوع عمل فردی یا جمعی اطلاق می شود که در چارچوب اصول اخلاقی و قواعد عام عمل جمعی رسمی و غیر رسمی جامعه، محل فعالیت کنشگران قرار نمیگیرد و در نتیجه با منبع قانونی و یا قبح اخلاقی و اجتماعی روبرو میگردد .[4] این آسیبها غالباً باعث رنجش روانی، جسمی و مادی اقشار خاص و آسیب پذیر جامعه میشوند. آسیبهای اجتماعی به عنوان اعمالی که هنجارهای جامعه را مورد تعرض قرار میدهند و نظام اجتماعی را تهدید میکنند، در هر جامعهای حائز اهمیت جدی هستند. رشد و تنوع آسیبها در شهرهایبزرگ خصوصاً کلان شهرها از جمله تهران به واسطه شرایط خاص مانند افزایش روز افزون جمعیت، مهاجرت های بی رویه، گسترش حاشیه نشینی، فقدان مهارتهای زندگی در کلان شهر، گسست نظامهای سنتی و پیوندهای عاطفی و خانوادگی، آسیب پذیری شهروندان به دلیل مشکلات اجتماعی و اقتصادی و … هشدار دهنده است و لازم است در جهت مهار وکاهش آن اقدام اساسی صورت گیرد.
.3 امنیت
امنیت از شاخههای کیفی زندگی در شهرهاست و آسیبهای اجتماعی از مهمترین پیامدهای ناامنی به شمار می روند. امنیت، ارتباط مستقیمی با فضا و ساخت و ساز شهری دارد. مقوله امنیت در درجات مختلفی برای ساکنین و سایر افراد جامعه که به گونهای با ساختمانهای مسکونی در ارتباطند مطرح میشود. علاوه بر امنیت فیزیکی در برابر بلایا و تجاوزات و سوانح، امنیت روانی، فرهنگی، اخلاقی و امنیت فکری، از مباحث مهم در این امر است، به طور کلی امنیت، "کنترلهای فیزیکی و کنترل های انسانی را شامل می گردد" .[5]
تأثیر فضاها بر رفتار انسان امری اثبات شده است. مطالعات نظریه پردازان معماری، هیلیر و هانسون، در مورد رابطه فضای کالبدی و تعاملات اجتماعی، نشان میدهد، محیط انسان ساخت بر اساس کیفیات فضاییاش، نقش مهمی در شیوه زندگی کاربران ایفا می کند.[6] فضاهای شهری با برنامهریزی و طرح ریزی صحیح میتوانند محل بروز و نمود فضایل انسانی باشند، اما در غیر این صورت به مکانی برای بروز انواع جرایم مبدل خواهند شد.
به دلیل نیاز به امنیت در فضاهای شهری، نظریههایی چون نظریه فضاهای قابل دفاع و پیشگیری از آسیبهای اجتماعی از راه طراحی محیطی مطرح گردیده است. شناخت فضاهای غیرقابل دفاع و اصول عملی ناظر بر قابل دفاع نمودن و بهسازی فضاها با استفاده ازمعماری و طراحی شهری درمقوله امنیت و پیشگیری از وقوع جرم و کاهش آسیب های اجتماعی بسیارحائز اهمیت است. به نظر می رسد معماری خود به تنهایی جرم را متوقف نکرده و جایگزین قانون هم نمی شود اما بی شک شیوه معماری و طراحی شهری می تواند رفتارهای انسانی را دراین حوزه تغییر دهد. عوامل ایجاد امنیت در فضا در قالب چهار دسته عوامل محیطی، کالبدی، اجتماعی و رفتاری قرار میگیرد که به اختصار در جدول 1 قابل مشاهده است.
.4 فضای بی دفاع شهری و عوامل شکلگیری آن
فضاهای بی دفاع، فضاهایی در درون شهرها هستند که به دلیل ویژگی های فیزیکی و موقعیت خاصی که دارند نسبت به سایر نقاط شهر قابلیت بیشتری برای وقوع رفتارهای انحرافی دارند[8] و در واقع عرصه های غیر قابل قبولی هستند که محتاج به طراحی مجدد میباشند. این فضاها هیچ تأثیر مثبتی براطراف خود و یا شهروندان نمی گذارند، بیشتر آن ها هیچ مرز مشخص تعریف شده ای ندارند ودر برقراری ارتباط حساب شده بین عناصر، شکست خورده اند .[9]
این فضاها دارای کارکردهای خاصی هستند که از نظر هنجارها و ارزشهای اجتماعی، نامطلوب تلقی میشوند که از ریختن زباله تا استفاده از مواد مخدر، سرقت، تجاوز به عنف و... را دربر میگیرد. فضاهای بی دفاع اماکنی هستند که در بسیاری از موارد به کسی تعلق ندارند ودر صورت داشتن مالک، از آنها نگهداری نمی شود. در مواردی از دیدها پنهان و در مواردی در معرض دید میباشند، بنابراین فضاهایی مطمئن برای فعالیتهای غیرمجاز وخشونت آمیز هستند؛ زیرپلها، گذرگاههای زیرزمینی، باغات، ساختمانهای عمومی، ساختمانهای مخروبه و خالی از سکنه و بسیاری از فضاهای دیگر که در زمان های متفاوت دارای کارکردهای متفاوت هستند و به عنوان فضای بیدفاع می توانند مورد استفاده قرار بگیرند.
