بخشی از مقاله
راهکارهای ساماندهی بافت فرسوده شهری با
رویکرد برنامه ریزی مشارکتی
چکیده:
یکی از مهمترین سیاستهایی که می توان برای ساماندهی بافتهای فرسوده پیشنهاد داد توجه به نقش مردم(رویکرد مشارکتی) می باشد. مشارکت فرآیندی است که مراحل مختلفی دارد و طی همه این مراحل می تواند حقوق شهروندی را میسر سازد لذا در اینجا به محاسن مشارکت شهروندی به عنوان عامل مهم در پیشبرد اهداف بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده و ناکارآمد شهری می پردازیم . تحقیق حاضر با رویکردی توصیفی - تحلیلی در پی آن می باشد تا به بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت مردمی جهت ساماندهی بافت فرسوده بپردازد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که استفاده از رسانه های دیداری و شنیداری، روزنامه ها و ... برای افزایش میزان آگاهی مردم و مدیران شهری در خصوص اهمیت و ضرورت مشارکت شهروندان در اداره امور می تواند گامی موثر باشد.
واژه های کلیدی : بافت فرسوده، ساماندهی، برنامه ریزی ،مشارکت مردمی، بهسازی.
-1مقدمه
شهر امروز به عنوان یکی از عظیم ترین دستاوردهای فرهنگ و تمدن و یکی از فراگیرترین پدیده های اجتماعی عصر حاضر است. نگریستن از وجه عدالت اجتماعی و توسعه آن، شاید یکی از نگرشهای نادر و بنیادین محسوب شود. در این میان یکی از پدیده های بحث برانگیز، بحرانی و تاکنون وانهاده شهری، پدیده بافتهای فرسوده شهری است که پوزخندی آشکار به بحث عدالت اجتماعی است(عندلیب، .(25 :1389 از طرفی دیگر، سیستم پویای شهر پیوسته در حال تغییر و تحول است و در این میان، با گذشت زمان مشکلاتی مانند فقر، بی سازمانی و آلودگیهای محیطی چهره برخی نقاط شهر را دگرگون ساخته و رنگ و بویی متفاوت از گذشته که نشانه هایی از افول و زوال را در بر دارد بر آنها مینشاند. بافتهای شهری بر حسب ویژگیهایشان دیر یا زود در این روند قرار خواهند گرفت(عندلیب، .(36 :1387 و به نواحی فرسوده و ناکارآمد در محدوده شهرها تبدیل خواهند شد. نواحی که در زمان شکل گیری، فضایی پاسخگو به سلسله مراتب نیازهای ساکنان خود بوده اند، اما در پی تحولات فن شناختی و تغییر در نیازهای زیستی، اجتماعی و اقتصادی اکنون فاقد عملکرد قوی اند، به عبارتی دیگر بافت فرسوده شهری در فرآیند زمانی طولانی شکل گرفته و تکوین یافته و امروزه در محاصره تکنولوژی عصر حاضر و توسعه شهری جدید گرفتار شده است(جهان شاهی، .(22 :1382
با این وجود در صورت عدم اتخاذ سیاستها و تدابیر جدی و سریع مدیریتی در بهسازی و نوسازی اینگونه بافتها نه تنها مشکلات آنها حل نخواهد شد بلکه همواره روند فرسودگی در این بافتها سریعتر میشود. بنابرین بهسازی و نوسازی بافتها و مناطق فرسوده شهری باید در کلیه سیاستها و برنامه های توسعه اجتماعی و اقتصادی در تمام سطوح مورد توجه قرار گیرد .(Peerapun, 2012: 36)
از اینرو یکی از مهمترین سیاستهای، که میتوان برای اینگونه بافتها پیشنهاد داد ساماندهی، آن هم ساماندهی از نوع شهری میباشد.که چنین سیاستی به همزیستی انسانها میپردازد و این به معنی ایجاد شرای زندگی بهتر برای همگان و تکامل تشکیلات شهری است (نسترن و هوشمند فر، :1389 .(61
(رویکرد مشارکتی) برای پیشبرد اهداف بسیار مهم است و در واقع یکی از پیش شرط های بنیادین، مشارکت وسیع عموم مردم در تصمیم گیری است. مشارکت کامل تنها در جایی تحقق مییابد که مردم بتوانند نقش فعال در فرآیند تهیه طرح بر عهده گیرند(.(Gans ,1984: IX
بنابرین مردم با ایجاد ارتباط با همدیگر(مشارکت) دست به کارهای میزنند که به تنهایی یا قادر به انجام آن نیستند یا برای انجام آن مشکلات فراوانی خواهند داشت. اما با وجود سرمایه اجتماعی مناسب، میتوان به جلب مشارکت و همیاریهای مردمی، هزینه های ارائه خدمات و تبادلات و تعاملات مرتب با مناطق شهری و سازمانهای شهری مختلف نظیر بازسازی و ساماندهی بافتهای فرسوده، حفظ و مراقبت از امکانات و تجهیزات شهری، توسعه فضای سبز، پاکیزگی و زیباسازی محلات و به طور کلی هزینه های کنترل و نظارت از طریق سلسله مراتب و مقررات بوروکراتیک را درحد قابل توجهی کاهش دهند. سرمایه اجتماعی به واسطه ارتباطش با سایر پدیدههای بنیادین جامعه نظیر : نظم اجتماعی، آگاهی اجتماعی، رضایت اجتماعی، رواب و تعاملات اجتماعی، اعتماد اجتماعی، مشارکت اجتماعی و ارتقاء حس هویت و تعلق اجتماعی شهروندان در محله از اهمیت ویژهای برخوردار است .بنابراین سرمایه اجتماعی به عنوان یک منبع یا مالکیت جمعی متعلق به محلات، شهرها و روستاها، مناطق و بخشها است که می تواند در مورد بهسازی و نوسازی زمینه ی رفاه همگانی را فراهم نماید(موسوی و دیگران، .(2 :1391
-2پیشینه ی پژوهش
رهنما ( (1375 در پایان نامه دکترای خود، به روشهای احیاء بافت قدیم و توسعه شهری در بافتهای مسکونی مرکز مشهد پرداخته است.وی ترکیب فزاینده نیروهای فرهنگی و اقتصادی را عامل تحولات عظیم اجتماعی - اقتصادی و کالبدی در بافت قدیم میداند و جهت احیاء بافت قدیم، توسعه اقتصادی واجتماعی ساکنان بافت را مطرح میسازد.
شاکرمی ( ( 1386 در پایان نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان تحلیل اجتماعی - اقتصادی در زمین بافت فرسوده نمونه موردی بافت قدیم شهر خرم آباد ، محله پشت بازار محله به این نتایج رسیده است: بهره گیری از ظرفیتهای بالقوه اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی بخش مرکزی با احیاء بافتهای فرسوده، تغییر عملکردی و ساماندهی بافت و تاکید بر مشارکت گسترده مردم در چارچوب مدیریت یکپارچه شهری با ایجاد حس تعلق مکانی.
دویران و دیگران ( ( 1390 در مقاله ای با عنوان استفاده بررسی مداخله در ساماندهی بافتهای فرسوده و ناکارآمد شهری با رویکرد ترکیبی نمونه موردی: محله زینبیه زنجان. نشان دادند که از رویکرد ترکیبی با تلفیق رویکرد کارکردگرا ( اقتصاد محور ) و فرهنگ گرا(سنت گرا) با هدف
ارتقاء ارزش زمین و حفظ هویت و عناصر فرهنگی و اجتماعی بافت فرسوده مناسب ترین شیوه مداخله در بافتهای فرسوده است. به طوری که هم منافع رویکرد کارکردگرا و هم مزایای رویکرد فرهنگ گرا تضمین میشود.
وارثی و دیگران ( (1391 در مقاله ای با عنوان تحلیل عوامل مؤثر بر بهسازی شهری مطالع موردی منطق چهارده شهر اصفهان به این نتیجه رسیدند که، بین وضعیت دسترسی ساکنان به امکانات و خدمات گوناگون و تمایل آنها به انجام اقدامات بهسازی و همچنین میان انجام اقدامات توانمندسازی در منطقه و مشارکت شهروندان در بهسازی شهری، رابط معناداری وجود دارد.
نظم فر و عطار (1393) در پژوهشی به بررسی نقش سرمای اجتماعی بر مشارکت ساکنان در نوسازی بافت فرسوده شهر اردبیل پرداختند که نتایج این پژوهش بیانگر معناداری بالای رابط میان دو شاخص، میزان احساس تعلق به محله و میزان اعتماد نهادی محله با میزان مشارکت ساکنان بافت فرسوده و همچنین عدم معناداری رابطه بین شاخص میزان همبستگی اجتماعی و میزان مشارکت ساکنان را در فرایند نوسازی بافت فرسوده شهری می باشد.
-3روش تحقیق
روش انجام پژوهش بر اساس هدف، کاربردی و بر اساس ماهیت و روش، توصیفی - تحلیلی میباشد .
-4تعریف مفاهیم و متغیرهای پژوهش
-1-4بافت فرسوده :بافت فرسوده شهری به عرصه های از محدوده قانونی شهرها اطلاق میشود که به دلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تاسیسات و خدمات و زیرساختهای شهری آسیب پذیر بوده و از ارزش
مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند.
این بافتها به دلیل فقر ساکنان و مالکین آنها امکان نوسازی( به انگیزه رسیدن به پایداری) خود به خودی را نداشته و سرمایه گذاران انگیزه ای برای سرمایه گذاری در آن ندارند(.(Beak & park, 2012:485
-2-4معیارهای تعیین بافت فرسوده:
-1 بلوکهایی که بیش از 50 درصد ابنیه آن ناپایدار و فرسوده باشد -2 بلوک هایی که بیش از 50 درصد معابر آن کمتر از 6 متر باشد -3 بلوک هایی که بیش از 50 درصد ابنیه آن کمتر از 200 متر مربع باشد(جمال، .(22 :1386
-3-4ساماندهی :
معنای لغوی ساماندهی نظم دادن، یا سیستم دادن است؛ که برای هماهنگی منظور از بهتر، دسترسی و کنترل آسانتر انجام میگیرد (واعظی و دیگران، .(18 :1391
ساماندهی، سرو سامان دادن و به نظم درآوردن ساختاری - عملکردی اجزای سیستم است، به گونه ای که بهبود عمومی آن سیستم را در پی داشته
باشد و بیشتر بر ابعاد فیزیکی -کالبدی و در ساماندهی شهری در مقیاس محله یا خدمات شهری تأکیدکند(کمانرودی، .(31 :1386
منطقه تلاش میشود تا با کمترین هزینه و تخریب، موارد ناموزون و مشکل ساز
بافت موجود را از پیش روی برداشت.در ساماندهی به کنترل و هدایت و رشد و توسعه میپردازیم. در ابتدا با شناخت مسائل، مشکلات و امکانات متناسب با
نیازهای زمان طرح مناسب ارائه میشود.
کلیدی ترین عناصر چارچوب نظری ساماندهی تأمین حق اقامت و امنیت برای ساکنان محله های حاشیه نشینی و فرسوده شهری میباشد .(Mukiga, 2002, 353)
-4-4مشارکت اجتماعی :
شوماخر بیان میدارد باید مردم را از یک دیدگاه واقعبینانه و جدی
به حساب آورد .چرا باید مردم را به حساب آوریم؟ زیرا مردم منبع اصلی و نهایی هرگونه ثروتند. (شوماخر، (132 :1365 مشارکت علاوه بر این که باعث موفقیت مردم در فعالیتهای خودگردان و خود تنظیمشان میشود، اعتماد، مهارتها و دانش مردم را که محصول و مهمترین مقوله نهایی مشارکت است، افزایش می دهد(.(Abu Samah &Aref,2009:47- 50
مشارکت، فعالیت در فرآیند توسعه و تحول شهرهای آینده میباشد .(Amado , et al, 2009:2-4)
اشخاص در شرای گروهی است که برای دستیابی به هدفهای مشترک، یکدیگر را کمک می کنند و در مسئولیت امور شریک می شوند(کاظمیان و دیگران،:1392 .(3
-5-4اعتماد اجتماعی :
سطحی از اطمینان است که یک فرد در رابطه با دیگری از آن برخوردار است و بر اساس آن رفتاری منصفانه، اخلاقی و قابل پیش بینی ارائه میکند. اعتماد دارای یک ساختار چند بعدی است که شامل اعتماد بین فردی، بین دو نفر، گروهی، سازمانی، بین سازمانی، اعتماد سیاسی، اجتماعی، اعتماد به همکار در محل کار، اعتماد بین ارشد و زیردست در محل کار و موارد دیگر می باشد(.(Nyhan, 2000, 88
اعتماد از عناصر ضروری برای تقویت همکاری بوده و حاصل پیش بینی پذیری رفتار دیگران است که در یک جامعه کوچک از طریق آشنایی نزدیکان با دیگران حاصل می شود. علاوه بر این، شرط لازم برای جلوگیری از هرج و مرج و فلج شدن جامعه، وجود اعتقاد و اعتماد میان افراد است .(Sabine, 2004, 644)
به طور کلی اعتماد به عنوان بخشی از واکنش فرد در قبال دیگران و به عنوان بخشی از برهم کنش بین کارگزاران اجتماعی می باشد. اعتماد یک احتمال عقلانی است که بر اساس آن یک کنشگر در رابطه با دیگر گروه ها و کارگزاران رفتار آنها را قبل از وقوع آن پیش بینی و فعالیت خود را بر اساس آن طراحی می کند(.(Larson,2007: 222
-5یافته های پژوهش
-1-5مشارکت مردمی در ساماندهی بافت های فرسوده شهری
با عنایت به گستردگی و اهمیت موضوع بافت های فرسوده شهری و خطرپذیری بالای مناطق شهری، بازسازی و بهسازی بافت های مذکور، جهت جلوگیری از خسارات جانی و مالی زلزله یکی از مهمترین موضوعات در رابطه با بافت های فرسوده شهری می باشد و یکی از موانع اصلی احیای این بافت ها،
نحوه تامین مالی این پروژه ها است. این فرایند بدون مشارکت مردم غیرممکن و یا بسیار دشوار می باشد.
بحث مشارکت در کشور ما دارای سابقه طولانی است. در گذشته همکاری، همیاری، همدلی و تعاون واژه هایی بودند که در فرهنگ ما ارزش بالایی داشته و کاربرد بسیار داشتند. اما مشارکت مردمی در برنامه ریزی رویکرد نوینی
است و نیاز به بحث و بررسی بسیار دارد. تجربه سالیان قبل در امر بهساز ی و نوسازی بافت های فرسوده شهری نشان میدهد که بدون استفاده از رویکرد
مشارکتی نمی توان پیشرفتی در این امر حاصل کرد.
در حال حاضر، در نظریه های شهرسازی در سراسر جهان مشارکت جایگاه مهمی به خصوص در، فرآیند بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری یافته است و در ایران طی سال های اخیر مشارکت شهروندان در تمامی امور مطرح بوده
است. هسته مرکزی مفهوم مشارکت، قدرت یافتن شهروندان، همکاری و تاثیر
گذاری بیشتر آنان به تحقق طرح های شهری است.
مشارکت در مفهوم گسترده، به معنی برانگیختن حساسیت و در نتیجه افزایش درک و توان مردم در جهت پاسخگویی شان به طرح های توسعه و نیز
مفهوم تشویق ابتکارات محلی در زمینه توسعه سکونتگاهی است. (جهان شاهی، .(29 :1382
-2-5نقش مشارکت در احیا بافت های فرسوده
امروزه از مشارکت به عنوان کلید تحقق طرح های شهری یاد می شود؛ چرا که پروژه های شهری در ارتباط تنگاتنگ با کیفیت محی زندگی، نوسانات اقتصادی، شرای زیست محیطی و عوامل گوناگونی است که انسان ها و گروه های
انسانی را در برابر منافع یا زیان ها قرار می دهد.
مشارکت بر این عقیده استوار است که همه افراد حق دارند در مورد اموری که مربوط به خودشان است احساس مسئولیت نمایند؛ درباره آن فکر کنند؛ اندیشه خود را بدون ترس بیان کنند و بر تصمیم هایی که بر زندگی آنها اثر
می گذارد؛ دخالت داشته باشند. بنیادی ترین اندیشه زیرساخت مشارکت پذیرش اصل برابری مردمان است. مردمان هرگاه در پیوند با یکدیگر از اهمیت و ارزش برابر برخوردار شوند آنگاه مشارکت میان آنان می تواند به" برخاستن
و خیز برداشتن "یاری دهد و سود بهره مندی های بسیار برای همه فراهم آورد. توجه به خواست مردم در برنامه ریزی، تعیین اولویت ها و روش های
اجرا، اساسی ترین توسعه شهری به شمار می رود. .(81
اگر" مشارکت :کلید اجرای طرح های شهری است؛"
تحقق اقدامات شهری است(جمال، .(22 :1386
-3-5سطوح مشارکت
(نسترن و هوشمند فر، :1389
اعتمادسازی "زمینه اساسی
"مشارکت "حلقه اتصال رواب میان بخش دولتی، بخش خصوصی و بخش مردمی است که در عین تامین منافع خاص، هدف مشترکی را تامین می کند و به تحقق آن سرعت می
بخشد. سطوح مشارکت با توجه به نوع طرح و زمینه سازی های اجتماعی و مدیریتی در سطح های زیر تعریف می شود:
-مشارکت در تصمیم سازی -مشارکت در تصمیم گیری -مشارکت در سرمایه گذاری -مشارکت در اجرا
-مشارکت در سنجش و بازنگری(موسوی و دیگران، .(2 :1391
-4-5روش های مشارکتی در احیا بافت های فرسوده
-1 شرکت سهامی
-2سهامدار پروژه
-3شرکت تعاونی
-4مشارکت مدنی(اکبریان،برزگر و سلطانی،(51 :1390
-5-5مزایای مشارکت مردم در بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده شهری
مشارکت فرآیندی است که مراحل مختلفی دارد و طی همه این مراحل می تواند حقوق شهروندی را میسر سازد لذا در اینجا به محاسن مشارکت شهروندی به عنوان عامل مهم در پیشبرد اهداف بهسازی و نوسازی بافت های فرسوده و
ناکارآمد شهری می پردازیم:
-1 یک فرآیند مشارکت مردمی می تواند کمک موثری برای رفع موانع سیاست
گذاری و اجرای طرح ها باشد. شهروندان مطلع و درگیر در امورات محله شان، شهروندان متخصصی می شوند که از نظر فنی، وضعیت های بحرانی و مساله ساز را
