بخشی از مقاله
چکیده
به نظر میرسد کاربرد گیاهان در ابتدا عمدتاً براي تغذیه بوده و به تدریج خواص دارویی آنها مشخص شده است. موقعیت اقلیمی و جغرافیایی ملایم و قارهاي و ارتفاع متفاوت از سطح دریا در نقاط مختلف آذربایجانغربی، پوشش گیاهی متنوعی را در این استان بوجود آورده که زمینه را براي جمعآوري و استفاده از گیاهان به صورت سنتی در این بخش از کشور مورد توجه مردم قرار داده است. جهت شناسایی این گونهها، در فصل بهار به شهرهاي مختلف استان مراجعه و نمونههاي مربوطه همراه با اطلاعات مردمی جمعآوري گردید.
براساس مطالعات انجام شده، در استان، 500 گونه گیاهی- دارویی گزارش شده که 83 مورد، مصرف تغذیهاي داشته و 43 مورد آن به عنوان سبزي بهاره و 22 مورد به عنوان میوههاي وحشی مطرح میباشد. در حدود 15 گونه گیاهی نیز به علت برداشت مفرط در حال انقراض هستند. لازم به ذکر است، گونههاي گیاهی قبل از اینکه به عنوان گیاهان داروئی مطرح شوند، به عنوان گیاهان با کاربرد خوراکی مورد توجه بوده اند، که این امر سبب شده فشار مضاعفی به جهت برداشت این گونه گیاهان به طبیعت وارد شود.
مقدمه
آذربایجانغربی یکی از مهمترین رویشگاههاي گیاهان دارویی در کشور است. این استان از نظر تنوع گیاهان دارویی رتبه اول کشور را به خود اختصاص داده است. در این میان با توجه به تنوع آبوهوایی و بارشهاي مناسب،از نظر رویش گیاهان دارویی بصورت طبیعی و خودرو و همچنین کشت آنها در برخی مناطق استان بهعنوان قطب این گیاهان در کشور مطرح است. براساس یک سنت دیرینه، مردم آذربایجان غربی با آغاز بهار به مصرف انواع گیاهان خوراکی که در بیشتر مناطق استان میروید، روي میآورند و سفره هاي این دیار عطر و طعم گیاهان کوهی را بخود میگیرد و برخی نیز مصرف گیاهان خوراکی را شفابخش میدانند.
مضاف بر این، رویش این گیاهان علاوه بر تامین بخشی از مواد غذایی مورد نیاز مردم، منبع درآمد مناسبی براي روستائیان منطقه است. تاکنون در کشور حدود یک هزار گونه گیاهی شناسایی شده است که از این میزان 460 گونه در استان آذربایجانغربی وجود دارد که کاسنی، شببو، نعنا، گلختمی، چوبانکبریتی، بادرشبو، شیرینبیان، ثعلب، مرزه، ایتبورنی، موسیر، داغقارپیزي، دودابانی،ه مندي، داغسقّزي، یِمیشان، چریش، هویجوحشی، غازایاغی، قَرَهیونجا، یارپیز، کنگر، کهلیکاوتی، ریواس،بیدمشک، انواع قارچها، ترشک، بِزوشه، بوغازقُووران، پونه، اسپیناخ با نامهاي مختلف و متنوع محلی از جمله مهمترین این گونهها هستند.
اما در این میان آوازه بزرگترین موزه گیاهی کشور درحالی با نام آذربایجانغربی پیوند خورده است که، این چشمانداز بینظیر طبیعی به علت خشکسالی سالهاي اخیر و استفاده بیرویه از منابع طبیعی و همچنین روشهاي غیراصولی برداشت گیاهان، در معرض نابودي قرار دارد و کارشناسان برنامهریزي لازم، براي حفاظت از آن و ارائه آموزشهاي لازم به بهرهزش برداران را مورد تاکید قرار میدهند. بیدقتی در شیوه جمعآوري و عدم ترویج فرهنگ استفاده از این گیاهان از جمله مواردي است که گیاهان دارویی استان را تهدید میکند. از سوي دیگر %75گونههاي گیاهی استان در مناطق کوهستانی رشد میکند و بهطور طبیعی برخی گیاهان دارویی کوهی در معرض انقراض قرار دارند که آویشن، پیازکوهی، ثعلب، موسیر، انواع مریمگلی، انواع مریمنخودي و جعفريکوهی از جمله گیاهان در معرض خطر انقراض در استان آذربایجانزش غربی هستند.
بر اساس مطالعات انجام شده از حدود 460 گونه گیاهی دارویی شناسایی شده در استان، 83مورد مصرف تغذیهاي دارد که 43 نوع آن سبزيهاي بهاري است. گونههاي گیاهی، قبل از اینکه به عنوان دارو مطرح شوند بهعنوان گیاهان با مصرف خوراکی مورد توجه بودهاند که این امر سبب شده فشار مضاعفی براي برداشت گیاهان به طبیعت وارد شود. در حدود 15 گونه گیاهی نیز به علت برداشت مفرط در حال انقراض هستند. بومیسازي گیاهان دارویی یکی از راهکارهاي اساسی مقابله با خطر انقراض این گیاهان است. تاکنون گیاه دارویی آویشن، که در خطر انقراض قرار داشت در این مرکز بومیسازي شده است.
مواد و روش ها با اجراي طرح جمعآوري گیاهان داروئی استان در طی هشت سال و همچینن با اجراي طرح جمعآوري فلور استان درسه فاز متوالی در طی بیست سال گذشته، شمار قابل توجهی از گیاهان به عنوان سبزي بهاره در اوایل رویش خود و گیاه داروئی بعد از کامل شدن دوره رویشی شناسایی شدند. دانش بومی مردم منطقه از نظر مصرف سبز گیاهان در طی دورههاي زمانی بطور دائم در تحول بوده و اما مصرف تعدادي از این گونه ها جزو عادات غذایی مردم منطقه درآمده است.
براي بیشتر روشن شدن مسائل این گونهها بر روي تعداي از آنها متمرکز شده و جهت تهیه نمونههاي هرباریومی از این گیاهان در فصل برداشت و فروش و همچنین در فصل تابستان براي تهیه نمونههاي هرباریومی تکمیلی به مناطق مختلف استان مراجعه شد . تمامی این مراجعات با یادداشتبرداري، ضبط فیلم و مصاحبه با فروشندگان و خریداران توام بوده تا مسائل مربوط به نحوه مصرف، نام محلی، وضیعت رویشگاهی، اعتقادات درمانی مردم به این گونهها ثبت گردد.
نتایج و بحث
در طی اجراي این طرح در استان سی گونه سبزي بهاره شناسایی گردید که%50 این گونهها از گیاهان پیازدار، از قبیل الهگز، کوراده، موسیر، گلآقا، لوشه، کاردو و غیره بوده و تقریبا30آنها% از تیره چتریان، از قبیل مندي، غازیاقی، کشیر، بیزِه، دوهدابانی، بولاغ اوتی و غیره میباشند. در استان اکثریت قریب به اتفاق شهرستانها داراي بازارهاي فصلی هستند که تعداد قابل توجهی از افراد نسبت به جمع آوري و عرضه گیاهان فصلی اقدام میکنند، ولی در بین این شهرستانها، شهرهاي ارومیه، خوي، میاندوآب، نقده، اشنویه، سلماس و مهاباد داراي گسترده ترین بازار هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی در بین دیگر شهرستانها میباشند. به تبع همین تنوع کمی و کیفی گیاهان و عرضه آنها، این شهرستانها، داراي بیشترین تنوع در استفاده از این منابع بوده و طبیعتا منابع طبیعی آنها در معرض تخریب بیشتري هم قرار دارد.
سریش
نام محلی: کریش نامعلمی: Eremurus spp نام تیره: لاله سریش گیاهی تک لپهاي، مرتعی، کاملا علفی با ساقهاي بلند بدون انشعاب، برگها کشیده و باریک و همگی در قسمت پایین گیاه مجتمع میباشند - شکل - 1، ساقه در انتها به خوشه اي از گلهاي گلی رنگ ختم میشود - جعفري، - 1375 .سریش، ریشه غدهاي دارد که از لحاظ ظاهر شبیه اختاپوس بوده و از آن براي تهیه چسب استفاده میشود. قسمت هوایی گیاه به عنوان سبزي خوراکی مصرف دارد - امین، - 1370 ولی به علت ایجاد مسمومیت، داراي محدودیت مصرف میباشد.
این گیاه مخصوص مناطق کوهستانی بوده و نیاز به هواي خنک کوهستان دارد و گلدهی آن از اواسط اردیبهشت تا اواسط خرداد می باشد. از برگهاي جوانآن به عنوان سبزي خوردن و یا سبزي آش استفاده میکنند.از خواص این گیاه در صورتیکه بصورت تازه خوري مصرف شود، میتوان به خاصیت مسهلی با طبع سرد اشاره کرد. این گیاه علاوه بر این، داراي کاربرد درمانی هم میباشد. ریشه گرم و خشک بوده و براي درمان یرقان و ناراحتیهاي کبدي استفاده میگردد.
