مقاله سلامت روان در قرآن

بخشی از مقاله

سلامت روان در قرآن

چکیده

آرامش روانی ضرورتی اجتناب ناپذیر و حیاتی برای بشریت است که تبلور شخصیت فردی و اجتماعی وی را برای تن دادن به زندگی منظّم و سلامت از اضطراب و فشارهای روحی در پی دارد. با وجود پیشرفتهای دانش بشری آرامش روحی و سلامت روان مهم ترین گم شده انسان ها به شمار می رود که توسعه علوم هم نتوانسته برای آن راه حلی در خور یابد. علت عمده این ناکامی شناخت نادرست و یا ناقص از ابعاد وجود انسان و نیازهای اوست. قرآن کریم که در برگیرنده راهحلهای لازم برای تمام مشکلات مختلف بشری در عرصهای گوناگون است، برای درمان دردها و مشکلات روحی نیز پیام دارد. زیرا اصولاً برای تأمین سعادت انسان، سلامت و کمال مطلوب او نازل شده است پژوهش حاضر برآنست با رویکردی توصیفی تحلیلی به بیان راهکارهای ارائه شده در آیات نورانی قرآن به کنکاش بپردازد. بسیاری از آیات قرآن فطرت انسان و حالات گوناگون روان او را متذکر شده و تمسک به آن برای غلبه بر فشارهای روانی که امروزه به عنوان بیماری تمدن لقب گرفتهاند بهترین نسخه شفابخش به شمار میآید.

واژگان کلیدی: قرآن، سلامت روان، آرامش

مقدمه

سلامتی نعمتی است که به فرموده پیامبر اکرم صلی االله علیه و آله مفهوم خیر واقعی را در زندگی انسان تجلی لاخیرَمیکند:فی» الحیاهِ اِلّا مَعَ الصّحهِ« و در پرتو آن می توان به تأمین نیازهای جسمی، روانی، اقتصادی و معنوی دست یافت و آن را باید مبنای توسعهی ابعاد جامعهی سالم و رسیدن به سطحی از زندگی خلّاق دانست. اسلام وجود آدمی را متشکل از دو بعد روانی (غیرمادی) و جسمانی (مادی) معرفی می کند و سلامت هر یک را در گرو سلامت دیگری و متأثر از آن می داند. سلامت روان به معنای تعادل و انسجام فراگیر در همه ابعاد جسمانی و نفسانی انسان است که تعقل و اندیشیدن، آگاهی، هدف داری، انصاف، عدالت، امانت داری، حقیقت جویی و تسلیم در برابر آن، رشد مستمر و آرامش از جمله علایم آن است و در مقابل، بیماری روانی خارج شدن از حد اعتدال است که نادانی، عصیان، دنیاطلبی، ظلم و تعدی، ضعف اراده و سستی، اضطراب، ترس، خودپسندی، حسد و کینه وزی را از نشانه های آن می باشد. (نصیری و همکاران، (44-33 :1388 به همین دلیل کسب آرامش و اطمینان و دوری از افسردگی و اضطراب از اساسیترین نیازهای فطری آدمی است و از دیرباز جزء مسائل اساسی بشر بوده است. همین امر موجب شده تا در ادیان الهی و آیینهای کهن بشری، ضمن تشریح علل آرامش روحی و روانی، راهکارهایی برای پاسخ به این نیاز اساسی بشر ارائه گردد.( دهقانی، :1391 (188-181 از طرف دیگر، بهداشت و سلامت روانی یکی از نیازهای اجتماعی نیز هست؛ چرا که عملکرد مطلوب جامعه مستلزم برخورداری از افرادی است که از حیث سلامت و بهداشت روانی در وضعیت مطلوبی قرار داشته باشند. بر همین اساس، یکی از اهداف و برنامههای نظامهای اجتماعی، تلاش برای بالا بردن رفاه و بهزیستی افراد جامعه است.)) Sadeghian, A., M. K. Mahnaz, and S. Gorgi 2010

مفهوم سلامت

سلامت عبارتست از برخورداری از رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه فقط نداشتن بیماری و نقص عضو.).) Naumova, Elena N. 2014 سازمان جهانی بهداشت (WHO)سلامت روانی را به : » قابلیت ارتباط موزون و هماهنگ با دیگران،تغییر و اصلاح محیط فردی و اجتماعی و حل تضادها و تمایلات شخصی به طور عادلانه،منطقی و مناسب.(Demyttenaere, Koen, et al 2013( « تعریف نموده است. با توجه به تعریف فوق سلامتی یک مسئله چند بعدی است حتی امروزه علاوه بر بعد جسمی، روانی و اجتماعی، جنبه معنوی را هم در نظر میگیرند. باید توجه داشت که ابعاد مختلف سلامتی و یا بیماری بر یکدیگر اثر کرده و تحت تاثیر یکدیگر قرار دارند. چنانچه مشکلات جسمی بر روان فرد مشکلات روانی بر جسم او و نیز هر دوی آنها بر جامعه و اختلالات موجود در جامعه بر هر دو بعد دیگر سلامتی اثر میگذارند لذا اقدامات انجام شده برای ارتقای سلامتی باید به تمام جوانب سلامتی فردی (جسمی و روانی و معنوی) و سلامت کلی جامعه توجه داشته باشد.).( Ammenwerth, Elske, and Nicolette De Keizer 2007

در طب سنتی برای انسان چهار طبع مخالف دموی، بلغمی، صفراوی و سوداوی قائل بودند و اعتقاد داشتند که هرگاه این چهار طبع مخالف در حال تعادل باشند فرد سالم است و زمانی که تعادل میان طبایع چهارگانه مختل شود بیماری عارض میشود. فرهنگ وبستر (Webster) سلامتی را وضعیت خوب جسمانی و روحی و بخصوص عاری بودن از درد یا بیماری جسمی میداند. فرهنگ آکسفورد (Oxford) سلامتی را وضعیت عالی جسم و روح و حالتی که اعمال بدن به موقع و مؤثر انجام شود میداند .(صالحی، (74-71 :1392 برخورداری از خدمات بهداشتی درمانی با هدف ارتقاء، حفظ و تامین سلامت افراد یکی از ارکان مهم پیشرفت هر جامعه ای را تشکیل می دهد. به همین دلیل در اصول سوّم، بیست و نهم و چهل و سوّم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به ضرورت تامین بهداشت و درمان به عنوان نیازهای اساسی مردم تاکید شده است. زیرا سلامت افراد جامعه وسیله ای برای تکامل انسان است. یکی از اساسی ترین مسائل برای نیل به هدف دست یابی به سلامتی، آشنایی با مفاهیم مربوط به سلامت و نگرش صحیح در مورد سلامتی است.(مرندی و همکاران، . (33- 22 :1391 سلامت مفهوم وسیعی دارد و تعریف آن تحت تاثیر میزان آگاهی و طرز تلقی جوامع با شرایط گوناگون جغرافیایی و فرهنگی قرار میگیرد ، ضمن اینکه سلامتی یک روند پویا است ؛ .قدیمی ترین تعریفی که از سلامتی شده است عبارتست از بیمار نبودن.() Auffan, Mélanie, et al 2009

سلامت روان

سلامت روان شامل رفاه ذهنی احساس خود توانمندی کفایت درک همبستگی بین نسلی و توانایی تشخیص استعدادهای بالقوه هوشی و عاطفی در خود است . به گونه ای دیگر می توان گفت : بهداشت روان حالتی از رفاه است که در آن فرد توانایی های خود را باز می شناسد و قادر است با استرسهای معمول زندگی تطابق حاصل کرده از نظر شغلی مفید و سازنده باشد و به عنوان بخشی از جامعه با دیگران مشارکت و همکاری داشته باشد.(قشقای، (104- 94 :1392 یک فرد زمانی دارای سلامت روان است که با شناخت و حفظ ویژگیهای شخصیتی، خود را با محیط تطبیق دهد. شناخت خود مجموعه ادراکات، ارزشها، افکار و عواطف را تشکیل می دهد که سبب و آگاهی فرد از موجودیت خود می شود. بدین معنی او می فهمد کیست و چیست. در تامین سلامت روان علاوه بر عوامل ژنتیکی عوامل محیطی نیز تاثیر فراوان خواهند داشت.( (Scott, Kate M., et al 2007

بنا به تعریف سازمان جهانی بهداشت (WHO) سلامت روان فقط به معنی نبود بیماری روانی نیست بلکه بیشتر با نوعی سلامت ذهنی ارتباط دارد. افرادی از نظر روانی سالم هستند که احساس کنند به خوبی با زندگی، مسایل و تغییرات آن کنار میآیند. میتوانند زندگی خود را تحت کنترل داشته باشند، مسئولیتپذیر باشند. از تواناییهای ذهنی خود بهخوبی استفاده کنند. با دیگران ارتباط خوب و مناسبی برقرار کنند و به فعالیتهای سازنده بپردازند.( (Thoits, Peggy A. 2011انجمن بهداشت روانی کانادا در یک دید جامع، بهداشت روانی را در سه قسمت "نگرشهای مربوط به خود ، نگرشهای مربوط به دیگران و نگرشهای مربوط به زندگی" تعریف میکند. از نظر این انجمن بهداشت روانی یعنی : "توانایی سازگاری با دیدگاههای خود ، دیگران و رویارویی با مشکلات روزمره زندگی".(( Hoge, Charles W., Jennifer L. Auchterlonie, and Charles S. Milliken. 2006 به طور کلی بهداشت روان علمی است برای بهتر زیستن و رفاه اجتماعی که تمام زوایای زندگی از اولین لحظات حیات جنینی تا مرگ را در بر می گیرد. بهداشت روان دانش یا هنری است که به افراد کمک می کند تا با ایجاد روشهای صحیح روانی و عاطفی بتوانند با محیط خود سازگاری نموده و راه حلهای مطلوب تری را برای حل مشکلاتشان انتخاب نمایند از آنجا که بهداشت روان پایه و اساس رشد انسان است، این حقیقت را باید پذیرفت که مسائل بهداشت روان همراه زندگی است. سلامتی فقط نداشتن بیماری نیست. فرد سالم علاوه بر اینکه بدنی سالم دارد، باید خوشحال و راضی باشد، می تواند دیگران را هم به لذت بردن از زندگی علاقمند نماید، توانایی برخورد با مشکلات، محرومیت ها و شکست ها را دارد، این فرد دیگران را آزار نمی دهد و به زحمت نمی اندازد، چنین فردی را که از نظر جسمی ، روانی و اجتماعی طبیعی است و روحیه خوبی نیز دارد، می توانیم سالم بخوانیم. (Seedat, Soraya, et al. 2009)

هدف بهداشت روان توسعه جوامعی است که اعضای آن به دلیل تواناییهای فردی و همچنین به دلیل کمک و حمایت از یگدیگر مورد احترام قرار می گیرند . سلامت روان ، درک متقابل و احترام به عقاید یکدیگر است و هنر تربیت درست فرزندان را نیز شامل می شود. سلامت روان همواره یکی از نیازهای بشر بوده است ضمن اینکه یکی از مظلوم ترین دانش های بشری به شمار می رود. مظلوم ترین بخش آن بیماران روانی هستند که بسیاری از آنها در رنجی که می برند تنها هستند و به دلایل مختلف از ابراز آن خودداری می کنند، درد و رنج این بیماران نه تنها پنهان است بلکه بدون ابراز آن، توسط خودشان تحمل می شود.(پرنیان و همکاران، (231- 222 :1390

اهمیت سلامت روان طبق گزارش های سازمان جهانی بهداشت، جهان در طول دو دهه آینده شاهد تغییرات عمده در زمینه اپیدمیولوژی بیماریها و نیازهای سلامتی افراد جامعه خواهد بود، به گونه ای که بیماریهای روانی در صدر عوامل ایجاد کننده ناتوانی و مرگ زودرس قرار می گیرند. طبق برآورد این سازمان میزان شیوع اختلالات روانی در کشورهای در حال توسعه رو به افزایش است در حالی که در برنامه ریزی توسعه اجتماعی و اقتصادی پایین ترین اولویت به آنها داده می شود. دلیل افزایش این بیماریها، رشد روز افزون جمعیت، تغییرات سریع اجتماعی و اقتصادی و فرو پاشی خانواده های گسترده ذکر نموده اند. .(Proctor , Enola K., et al 2009) بررسی های انجام شده در کشورهای مختلف جهان همگی حاکی از آن است که میزان شیوع اختلالات روانی در طی سالهای اخیر در زنان و دختران جوان افزایش چشمگیری داشته به گونه ای که ساختار سلامت روان خانواده ها را تحت تاثیر قرار داده است. بطور تخمینی امروزه 500 میلیون نفر در دنیا مبتلا به یکی از اختلالات روانی هستند که از این عده 50 میلیون نفر مبتلا به اختلالات شدید روانی ،250میلیون نفر مبتلا به اختلالات خفیف روانی هستند و 120 میلیون نفر از عقب ماندگی ذهنی ،50 میلیون نفر از صرع رنج می برند. ( Kandula, (Namratha 2014
اهمیت سلامت روان در کودکان نیز قابل بحث می باشد. برای آگاهی از نحوه عملکرد تربیتی و برخورد با کودکان باید اطلاعات مفیدی در زمینه بهداشت روان بدست آورد.سلامت یا سلامت روان عبارت از نحوه تفکر ، احساس و عملکرد ما به منظور رویارویی با موقعیت های زندگی است. سلامت روان در بردارنده نوع نگاه ما به خودمان ، زندگی مان و افرادی است که آنها را می شناسیم و به آنها علاقمندیم.همچنین به تعیین اینکه چطور استرس را کنترل کنیم

¡ با دیگران ارتباط برقرار سازیم ، گزینه های خود را ارزیابی کنیم و انتخاب نماییم کمک می کند.سلامت روان هم مانند سلامت جسم در هر مرحله ای از زندگی حائز اهمیت است.(( Roeser, Robert W., and Jacquelynne S. Eccles 2014

سلامت روان افراد متاثر از عوامل متعددی است، اگر چه این عوامل به صورت جداگانه مورد مطالعه قرار میگیرند ولی در واقع این موضوع چند وجهی متأثر از یکدیگر است. بدین معنی که افراد به علت شرایط محیطی یا عوامل فردی تعادل و آرامش روحی شان دچار تغییراتی میشود و هر چه شدت این عوامل زیادتر باشد، تأثیر و تهدیدش بیشتر خواهد بود. عواملی همچون : نداشتن شرح صدر ، از خود بیگانگی ، عدم برآورده شدن نیازهای اولیه، ناکامی، وجود عوامل استرس زا ( که بعضا ساخته دست بشر است ) ، یادگیری، مسائل اجتماعی و رسانه های جمعی و... از عمده ترین تاثیرگذاران بر سلامت روان هستند.( (Fagan, Jeffrey, et al 2014

سلامت روان در قرآن مفهوم سلامت روان در قرآن عبارت است از: »رشد و استکمال نفسانی انسان موحد، برای رسیدن به مقصد نهایی خلقت انسان یعنی مقام عبودیت و بندگی خداوند متعال.« در قرآن سلامت روان بر اساس خدا محوری است. بدین گونه که با ارائه و اصلاح بینش انسان در حوزهی اندیشه، او را به فَآمِنُوامسیرایمانبِاللﱠهِوتوحیدوَرَسُولِهِدعوتمینماید:وَالنﱡورِ» الﱠذِی أَنزَلْنَا وَاللﱠهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیر« (تغابن(8/ سپس او را در پیمودن درجات و مراتب این مسیر از طریقمَناصلاحکَانَرفتاریُرِیدُوانجامالْعِزﱠهَعملصالحفَلِلﱠهِترغیب الْعِزﱠهُمینماید. »جَمِیعًا إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطﱠیﱢبُ وَالْعَمَلُ ﱠالِحُ یَرْفَعُهُ وَالﱠذِینَ لَهُمْیَمْکُرُونَعَذَابٌالسﱠیﱢئَاتِشَدِیدٌ وَمَکْرُ أُوْلَئِکَ هُوَ یَبُورُ« (فاطر(10/ مراد از »کلم طیب« عقاید حق از قبیل توحید است و مراد از صعود آن، تقرب به خدای تعالی و مراد از عمل صالح، عملی که بر طبق عقاید حق صادر شود و با آن سازگار باشد، میباشد (طباطبایی، :1417 (23/17 از این رو، محور توحید بر تمام واژهها و مفاهیم قرآنی سایه انداخته است که ارتباط مستقیم با سلامت روان و کمال انسانی دارد. تعابیر مختلف مربوط به صاحبان مقام توحید، در قرآن و روایات این موضوع را تأیید مینماید.

در قرآن تعابیری وجود دارد که ذو مراتب بودن سلامت روانی و رشد انسانی را نشان میدهد. هُمْ دَرَجَاتٌ عِندَ- »اللّهِ واللّهُ بَصِیرٌ بِمَا یَعْمَلُونَ« (آل عمران(163/

ُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَق ا -لﱠهُمْ» دَرَجَاتٌ عِندَ رَبﱢهِمْ وَمَغْفِرَهٌ وَرِزْقٌ کَرِیمٌ« (الانفال(4/ لﱠذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَالﱠذِینَیَرْفَعِ-»اللﱠهُأُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ وَاللﱠهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ« (المجادله(11/

در قرآن، »مقربان« با رسیدن به درجهی کمال عبودیت، در مراتب بالای سلامت روان قرار دارند و با وصف »سابقون« خوانده شدهاند.

راهکارهای تأمین بهداشت روان از نگاه قرآن در پزشکی امروز دو محور مطرح است: نخست پیشگری؛ دوم: درمان. اما در مسئله پزشکی و روان شناسی یکی از مسائل بسیار مهم مسئله

پیشگیری است. قرآن کریم که از سوی خدای حکیم و رحمان نازل شده، روی محور پیشگیری دقت نظر خاصی دارد. و اصالت را به پیشگیری در امور روانی و در امان ماندن از اختلالت روانی می داند؛ لذا راهکارهای قرآن در باب تأمین بهداشت روانی به دو بخش مهم پیشگیری و درمان تقسیم میشود: مصادیق مهم پیشگیری در اختلالات روانی از نگاه قرآن عبارت است از: امر به معروف، توکل، ذکر و ... و در قسمت پیشگیری ثانویه یا درمان) پیشنهاد اساسی قرآن نهی از منکر و توبه است. مکتب اسلام و قرآن با تعالیمی که به مسلمانان میدهد آنها را از »غمهای وجودی« می رهاند.

أَفَحَسِبْتُمْقرآنباصراحتأَنﱠمَابیانخَلَقْنَاکُمْمیکند:» عَبَثًا وَأَنﱠکُمْ إِلَیْنَاتُرْجَعُونَلَ« (مؤمنون(115/ قرآن برای انسانهایی که در مسیر سلامت روان قرار گرفته و پیوسته مراحل تکامل را میپیمایند، ویژگیهایی را مطرح مینماید که در زیر به برخی از آنان اشاره میگردد.

ویژگیهای اعتقادی -1 ایمان: از دیدگاه قرآن نخستین ویژگی انسانهای داوَإِذَارایسلامتسَأَلَکَروان، ایمانعِبَادِیاست.عَنﱢی» فَإِنﱢی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَهَ الدﱠاعِ َعَانِ فَلْیَسْتَجِیبُواْ لِی وَلْیُؤْمِنُواْ بِی لَعَلﱠهُمْ یَرْشُدُونَ« (بقره(186/ ایمان به معنی باور و اعتقادی است که در عمق وجود انسان رسوخ مییابد و آثار آن بر اعمال و رفتار آدمی پدیدار میگردد. حضرت علی علیه السلام میفرماید: »ان الایمان یبدو لمظه بیضاء فی القلب، فکلما الایم ان عظما، ازداد البیاض فاذا استکمل الایمان ابیض القلب کله« (محمدی ری شهری، (300 /1 :1403 یعنی؛ هر گاه ایمان در قلب وارد شود، نقطهی نورانی در آن پدید میآید؛ هرچه ایمان زیاد شود، آن نقطه گسرش مییابد و آن گاه که ایمان کامل شد، نور تمام قلب را فرا میگیرد. همچنین از حضرت علی علیه السلام نقل شده است: »الایمان معرفه بالقلب، و قول باللسان و عمل بالارکان« (سید رضی، حکمت (318 یعنی: ایمان شناخت با قلب، اقرار به زبان و عمل کردن به اعضاء و جوارح است.

-2 توکل: از دیدگاه قرآن ویژگی دیگر انسانهای دارای سلامت روان، توکل به خدا و اعتماد به پروردگار متعالإِن یَنصُرْکُمُاست.» اللّهُ فَلاَ غَالِبَ لَکُمْ وَإذِین ییَنصُرُکُمخْذُلْکُمْمﱢنفَمبَعْدِهِنذَاالﱠوَعَلَی اللّهِ فَلْیَتَوَکﱢلِ الْمُؤْمِنُونَ« (آل عمران(160 /

-3 اطمینان و آرامش خاطر: از دیدگاه قرآن ایمان باعث آرامشالﱠذِینَوطمأنینهآمَنُواْدرانسانوَتَطْمَئِنﱡمیگردد.» قُلُوبُهُم بِذِکْرِ اللّهِ أَلاَ بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنﱡ الْقُلُوبُأَلاَبِذِکْرِ)«رعد28/اللّهِ)» تَطْمَئِنﱡ الْقُلُوبُ« تنبیهی است برای انسان که متوجه پروردگار گردد و با یاد او روان خود را آرام سازد. آدمی در زندگی، هدفی غیر از رستگاری و رسیدن به نعمت و بیمی جز برخورد ناگهانی با شقاوت و نقمت ندارد. سعادت و شقاوت انسان فقط به دست خدا است؛ در نتیجه یاد او، برای نفسی که اسیر حوادث و همواره در امر خود، متحیر است، مایهی انبساط و ارامش است. این حکم، عمومی