مقاله بررسی تطبیقی سلامت روان در قرآن و روانشناسی

بخشی از مقاله

بررسی تطبیقی سلامت روان در قرآن و روانشناسی
چکیده

زمینه و هدف: امروزه متأسفانه علیرغم پیشرفتهایی که به مدد دانش نوین فنآوری حاصل شده است، انسان به موازات این توفیقات به آن نقطهای از آرامش و ثبات روحی و روانی که دانشمندان مکاتب مختلف روانشناسی ترسیم نمودهاند، نرسیده است و شاید عدمتوجّه این مکاتب به ماهیت، جنبه روحی و روانی انسان سبب این عدم توفیق شده است که از این رو ارزش و اهمیتتوجّه به آموزهها و آموختههای دین مبین اسلام و منهج عالی آن ” قرآن “ مشخص میگردد؟ روش تحقیق: این تحقیق مروری است که با مراجعه به منبع و منهج حیات بخش انسان ( قرآن ) و نیز با استفاده از مقالات معتبر علمی، جستجوی منابع مختلف درسایتهای معتبر و مطالعات کتابخانهای انجام شده است. یافتهها: خداوند در قرآن حقیقت انسان را ترکیبی از جسم و روح معرفی میکند و در آیات متعددی با ذکرآموزههایی مانندْ توحید، امنیت، عفو و بخشش، شخصیت سالم، توکل، ذکر و یاد خدا، صبر، دعا، رضا و تسلیم، امید به خدا، اعتقاد به قضا و قدر، اعتقاد به روزآخرت و.؟؟ انسان و جامعه را به سوی سلامت روح و روان و دوری از روانرنجوری دعوت میکند؟ نتیجه گیری: قرآن و مکتب اسلام با برنامه ی روشنی بخش ومنوّر خود در آیات متعددی به سلامت روح و روان انسان و تأثیر آن بر فرد و جامعه اشاره کرده است که توجه وتمسّک به آنها میتواند بهترین راه رسیدن به تعادل و آرامش روحی و روانی باشد و درمقابل میتواند بهترین نسخهی شفابخش و مناسبترین راهکار مقابله با آسیبهای روانی مانندْ روانپریشی و روانرنجوری باشد؟
کلید واژه ها: سلامت، روان، انسان، قرآن، روانشناسی

1

▪ مقدمه

تمام مردم با ایمان، اهل بردباری، خویشتنداری، فروتنی، گذشت، حیاء و امانتداری هستند.
َ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ» هَوْناً وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُواْ سَلاماً (فرقان« (63

» کسانیاند که همواره روی زمین بیتکبّر راه میروند، و هرگاه جاهلان آنان را طرف خطاب قرار دهند (و سخنان نابخردانه گویند) با ملایمت (و سلامت نفس) پاسخ دهند .«

رسیدن به سلامت روان، غایت و مراد روانشناسی است. برای تحقق این امر، روانشناسان به منظور کمک به انسان، در شناسایی نشانههای سلامت روان و عواملی که آن را بهبود و ارتقا میدهد، مطالعاتشان را در زمینههای متعددی گسترش دادهاند. ازاینرو، شناسایی روشهایی که این عوامل را تقویت و محافظت میکند و تشخیص علایم و نشانههای انحراف از تعادل و سلامت روانی و عواملی که موجب انحراف و بیماری میشوند و شناخت راههای درمان و روشهای پیشگیری از بیماری را در سر لوحهی مطالعات خود قرار داده اند. اسلام، در مورد شناخت ویژگیهای سلامت روان از روانشناسی جدید، گوی سبقت ربوده است، مسلمانان را تشویق نموده، تا خود را به صفات و ویژگیهای خوب و نیکو، آراسته نمایند.

اسلام چیزهای پاکیزه و طیب را بهمنظور دستیابی مسلمانان به سلامت روان، حلال نموده است، همانطور صفاتی را که بیانگر ضعف سلامت روان است، به آنها نمایانده، تا خود را از آن برحذر دارند. پلیدیها را برای آنها حرام نموده تا در دام آن نیفتند. کسی که صفات و اخلاق »عبادالرحمن« را بشناسد، درمییابد که اینها صفات و ویژگیهای شخصی هستند که از سلامت روان برخوردار است، همان ویژگیهایی که روانشناسان جدید، آن را از علایم و نشانههای سلامت روان تلقی میکنند. کسی که معاملات اسلامی را بررسی و مطالعه میکند، درمییابد که خداوند سبحان، نعمتها و خوبیها را برای انسان روا دانسته، تا سلامت روانی او تحقق یابد.

قرآنکریم راهکارهای شناختی و رفتاری مناسبی برای تأمین بهداشت روانی انسان ارائه کرده است که برخی آنها در بهداشت روانی جدید مطرح شده و تطابق شگفت آوری دارد که شاهدی بر اصالت و حقیقت آموزههای وحیانی قرآن است. یکی از مباحث مطرح در بحث علم و دین، استخدام علوم در فهم اشارات علمی قرآن است.. در این مقاله سعی شده است به بعضی از موارد و اصول کلی در این زمینه اشاره گردد. قرآن به عنوان کتاب راهنما و دستورالعملزندگی بشر راهکارهایی را برای تأمین بهداشت روانی ارائه داده است که در این مقاله به بعضی از راهکارهای شناختی و رفتاری اشاره میشود.

راهکارهای شناختی: آموزههای اسلام با تغییر و اصلاح شناخت و تفکر نسبت به جهان و تبدیل جهان بینی بشر به جهانبینی الهی، بر نگرش انسان به مسائل زندگی و رفتار، عواطف و احساسات شخص تأثیر گذاشت که ایمان و توکل به خدا، رضا، مثبت اندیشی، امیدواری به زندگی، الگو قرار دادن پیامبر(ص) و اولیای الهی، اعتقاد به معاد از نتایج آن میباشد.راهکارهای رفتاری: اصلاح و هدایت تفکر به سمت جهان بینی الهی باعث اصلاح رفتار شخص میگردد که این

رفتارهای صحیح در خانواده، روابط بین فردی، روابط اقتصادی میتواند بهداشت روانی افراد را تأمین نماید. با این دیدگاه میتوان عناصر سلامت روان را به دو دسته تقسیم کرد:

1. عواملی که ارتقاءدهنده سلامت روانی هستند از قبیل: مثبتاندیشی و خوشبینی، امنیت، عفو و بخشش، توکل، رضا و تسلیم، امیدواری به رحمت خدا، یاد خدا، دعا و درخواست از خدا، اعتقاد به قضا و قدر الهی، اعتقاد به معاد، شخصیت سالم، شادی ، بهداشت و ... .

2. عواملی که مانع سلامت روان محسوب می شوند که خود شامل موارد برعکس عوامل ارتقاءدهنده و موارد دیگری نیز هستند از قبیل: حسد، تکبر، ظلم، بخل، طمع و ... .
▪ مفهومشناسی
▪ تعریف لغوی سلامت روان
»راغب اصفهانی« در مفردات، سلامت را به معنای عاری بودن از آفات دانسته است (راغب اصفهانی، .(424 :1374 » لویس معلوف« در المنجد در تعریف سلامت میگوید: »السّلامه البرائه من العیوب و الآفه« سلامت، منزه بودن از عیب و مبرا بودن از آفت است (معلوف، .(841 :1344

»شرتونی« در اقرب الموارد میگوید: سالم کسی است که از عیب و آفت نجات یافته باشد (شرتونی، .(823 :1361 »احمد سیاح« در فرهنگ جامع نوین و »علی اکبر دهخدا« و »حسن عمید«، سلامت را به بیگزندی و بیعیب شدن معنا میکنند(عمید، 797 :1379؛ دهخدا، ج .(577 :28

»فخر الدین طریحی« در مجمع البحرین میگوید: بهشت را دارالسلام مینامند چون ساکنان آن از هر آفتی سالماند. به همین جهت خدای بزرگ در توصیف خود فرمود:السّلامُ» المُؤمِن« برخی از عارفان گفتند: سالم کسی است که از هر عیب و آفت و نقص و نابودی در امان باشد، لذا خدای سبحان که عاری از هر نقص و عیب و آفت و نابودی است، مصداق واقعی سلام است (طریحی، .(91 :1375
»دکتر محمد معین« در کتاب فرهنگ فارسی خود هشت معنا برای سلامت آورده است:
بیگزند شدن، بیعیب شدن؛ رهایی یافتن، نجات یافتن؛ امنیت؛ عافیت، تندرستی؛ نجات، رستگاری؛ خلاص از بیماری، شفا؛ آرامش، صلح؛ سالم، تندرست (معین، .(890 :1350
در فرهنگ نوین، علاوه بر تأیید معنای یاد شده در آن، سُلِمَ، سِلم و سلام را به معنای سکینه، صلح، آسودگی، أمن، امنیت و آرامش نیز معنا میکند.
از آنجا که همه این معانی سلامت در اسلام حقیقی و دین اصیل الهی تضمین شده است دین حقیقی، را اسلام و شخص معتقد به آن را مسلم نامیدند، و این همان معنای لغوی اخذ شده است و علی(ع) در تعریف مسلم فرمود: »مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبان او سالم بمانند.«
▪ تعریف اصطلاحی از منظر روانشناسی

بهداشت روانی را چنین تعریف کردهاند: »استعداد روان برای هماهنگ، خوشایند و مؤثر کار کردن، برای موقعیتهای دشوار انعطاف پذیر بودن و برای بازیابی تعادل خود توانایی داشتن« (گنجی، .(10 :1378
سازمان جهانی بهداشت، نیز آن را چنین تعریف میکند: »توانایی کامل برای ایفای نقشهای اجتماعی، روانی و جسمی« (به نقل از گنجی، .(10 :1378

بهداشت روانی در تعریف دیگر عبارت است از »مجموعه عواملی که در پیشگیری یا جلوگیری از پیشرفت روند وخامت اختلالات شناختی، عاطفی، و رفتاری در انسان نقش مؤثر دارند (شاملو، .(18 :1378

لوینسون1 و همکارانش ( (1962 سلامتی روان را این طور تعریف کردهاند: » سلامتی روان عبارت است از اینکه فرد چه احساسی نسبت به خود، دنیای اطراف، محل زندگی، اطرافیان مخصوصا با توجه به مسوولیتی که در مقابل دیگران دارد

و چگونگی سازش وی با درآمد خود و شناخت موقعیت مکانی و زمانی خویشتن« (به نقل از میلانیفر،.(13 :1389 ▪ تحلیل آموزههای قرآن و روانشناسی در مورد سلامت روان ▪ مثبتاندیشی و خوشبینی

»یکی از عوامل مؤثر بر سلامت معنوی و روان، خوشبینی است. روانشناسی نوین سعی دارد تا علاوه بر مشکلات روانی بر جنبههای مثبت زندگی تأکید کند. بر این اساس، هدف روانشناسی مثبت علاوه بر ترمیم و مداوی بیماریها، ایجاد

و بهبود کیفیت زندگی مثبت است (سلیگمن و سیکزنتمیهالی2، .(10:2000 خوشبینی به جهت گیریای اشاره دارد که در آن پیامدهای مثبت در انتظارند. این پیامدها به عنوان نتایج عوامل ثابت، کلی و درونی در نظر گرفته میشوند.
و اگر ادراک انسان با یک مفهوم مثبت از خود، جهان و آینده همراه باشد، نه تنها در اداره رخدادهای زندگی، بلکه در کنار آمدن با حوادث استرس زا نیز به افراد کمک میکند.
همچنین آثار و نتایج خوشبینی و مثبتاندیشی در فرد و جامعه از جمله: دستیابی به آرامش، کاهش ترس، اضطراب، حزن، اندوه و دستیابی به موفقیت و نیز موانع خوشبینی و مثبتاندیشی، ضرورت اجتناب از سوء ظن، حسد و بخل تبیین گشته و مورد تأکید قرارگرفته است (صادقی نیری، .(63 :1392

از دیدگاه روانشناسی خوشبینها، افرادی هستند که انتظار دارند اتفاقات خوب برای آنها رخ دهد. خوشبین بودن به صورت کلی به این معنا است که فرد در رابطه با موقعیت پیش آمده انتظار بهترین نتیجه ممکن را داشته باشد که معمولا با عنوان خوشبینی موقعیتی از آن یاد میشود. عموم مردم، خوشبینی را با تمثیلهایی مانند در نظر گرفتن نیمه پر لیوان یا عادت به انتظار پایانی خوش برای هر موقعیت فشار زا میشناسند (سلیگمن و همکاران، 1996، به نقل از داورپناه، .(72 :1383

تیگر(1979) 3 خوشبینی را خلق یا نگرشی میداند که با انتظار درباره آیندهای همراه است که فرد ارزیابی کننده آن را موافق خواست خود ارزیابی میکند. از نظر تیگر، خوشبینی جز ذاتی نوع انسان و یک ویژگی متمایز کننده و سازگارانه است. در نقطه مقابل خوشبینی، بدبینی قرار دارد که به معنای تاکید بر فاجعه آمیزترین علت هر شکست است و به طور کلی یعنی داشتن انتظارات منفی برای نتایج و پیامدها (به نقل از شییر و کارور4، .(223 :1985

تفاوتهای شخصیتی و رفتاری فراوانی بین افراد خوشبین و بدبین در مطالعات مختلف گزارش شده است. خوشبینها حالت اطمینان پایدار دارند و معتقدند که ناملایمات را میتوان به شیوه موفقیت آمیزی اداره کرد، اما بدبینها مردد و ناپایدار هستند و انتظار بدبختی دارند (اشنایدر و لوپز5،.(2002

از طرفی قرآن بعضی گمان ها را گناه میداند ویابیاناَیّهَامیکندالﱠذینَکه» آمَنوا اجتَنِبوا کثیراً مِن الظﱠنﱢ اِنﱠ بعضَ الظﱠنﱢ اِثم؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، از بسیاری گمان ها بپرهیزید که بعضی از آنها گناه است.« (حجرات .( 12 / در آیه ای دیگر خداوند عذابش را به دلیل بد گمانی به خودش از طرف منافقان و مشرکانوَیُعَذﱢبَمیداند» الْمُنَافِقِینَ

اتِ وَالْمُشْرِکِینَ وْءِوَالْمُشْرِکَاتِعَلَیْهِمْدَائِرَهُالظﱠانﱢینَالسﱠوْءِبِاللﱠهِوَغَضِبَظَنﱠالسﱠاللﱠهُ عَلَیْهِمْ وَلَعَنَهُمْ وَأَعَدﱠ لَهُمْ جَهَنﱠمَ وَسَاءتْ مَصِیراً « (فتح .( 6 / در قرآن روح امید با توکل بر خدا و وَلاَنفی ناامتَیْأَسُوادی» مِن رﱠوْحِ اللﱠهِ« (یوسف(87/ در

انسان دمیده میشود.
در دهه اخیر، روانشناسان مثبتگرا بیشتر بر توانمندیها، شایستگیها و داشتههای انسان تأکید کرده و بر این باورند که هدف روانشناسی باید بهبود و ارتقای سطح زندگی انسان و شکوفا کردن استعدادها و توانمندیهای به ودیعه نهاده شده در درون انسان باشد. بر این اساس، روانشناسان مثبتگرا به جنبههای مثبت روانی انسان، نظیر مثبتاندیشی، خوشبینی، شادکامی، خلاقیت، هوش هیجانی، خردمندی، خودآگاهی و مانند آن پرداخته و سعی دارند تا با روشها و نگاه علمی، حضور مؤلفههای مثبت را در ابعاد گوناگون زندگی انسان پر رنگتر و چشمگیرتر جلوه دهند.
در رواندرمانی نیز از رویکردهای مثبتدرمانی، امیددرمانی و معنادرمانی بهره گرفته و سعی میکنند توجه انسان را به جنبههای مثبت وجودی و روانیاش معطوف سازند.
خداوند متعال در آیات متعدد قرآن کریم انسان را به تفکر، تدبر و تعقل در مورد نشانههای انفسی و آفاقی، دعوت کرده و از او میخواهد که به یادآوری و توجه به نعمتها، زیباییها و شگفتیهای جهان هستی بپردازد تا از این راه به مبدأ و خاستگاه این نعمتها و زیباییهای وجودی پی برده، به او ایمان آورده، سرِ تسلیم و بندگی به درگاه پاکش ساییده و شکرگزار نعمتهای او باشد. احساس امنیت واقعی فقط در سایه خداباوری حاصل میشود، چون میل به احساس

امنیت، زائیده ترس از محرکهای واقعی یا خیالی است. اما فرد مؤمن و موحّد با استناد به دو منبع گرانسنگ وحیانی (قرآن کریم) و نقلی (روایات)، به پدیدهها و رویدادهای اضطرابزا و نگرانکننده زندگی اسناد منطقی میدهد؛ به این بیان که پارهای از رویدادها را از جانب خداوند برای آزمایش خویش دانسته و برخی از آنها را محصول رفتارهای نابهنجار خویش در نظر گرفته و در برابر رویدادهای نوع اوّل، صبر و بردباری پیشه کرده و آنها را نردبان ترقی و تکامل مادی و معنوی خویش قرار میدهد.

همچنین در برابر رویدادهای نوع دوم، احساس پشیمانی و ندامت کرده و درصدد تلافی و جبران بر میآید. انسان مؤمن، مشکلات و سختیها را موقتی و قابل حل در نظر گرفته و در همه حال به قدرت بینهایت خداوند متعال متکی شده و به او توکل میکند. همچنین با یادآوری، نیایش و توکل به خداوند بر نگرانیها فایق میآید (نوری، .(75 :1385
▪ شادی و نشاط

شادی حالتی هیجانی است که منجر به سرزندگی، چالاکی، رضایت مندی و علاقه مندی در افراد جامعه میشود. به اعتقاد روانشناسان، شادکامی دارای سه جزء اساسی است: هیجان مثبت، رضایت از زندگی و نبود هیجانات منفی. هم چنین برخی روانشناسان معتقدند: روابط مثبت و سازنده با دیگران، هدفمند بودن زندگی، رشد شخصیتی، دوست داشتن دیگران و زندگی از مولفههای شادکامی و نشاط هستند (علیپور،18:1379؛ پناهی،.(21:1388

از جمله عوامل شادی بخش در زندگی می توان همسر خوب، دوست خوب، شغل مناسب، برنامه تفریحی سالم،

معنویت و... را نام برد.
چو شادی بکاهد، بکاهد روان خرد گردد اندر میان ناتوان (فردوسی)
مده دل به غم تا نکاهد روان به شادی همی دار دل را جوان (اسدی توسی)

»اسلام که دین شادی و نشاط است؛ ارمغان دین را برای بشر، شادی و سرور فمیداند و نکات ارزشمند زیادی را در خصوص ایجاد شادی و نشاط بیان کرده است؛ازف جمله اینکه، برخورداری از چهره شاد و بشّاش و امیدوارانه را از ویژگیهای مؤمنان میداند و با توصیه های بسیاری در ارتباط با آراستگی، پوشیدنفلباسهایی با رنگ روشن، توجه به طبیعت و تفریح و...،این مسئله را بیان کردهفاست« (پناهی، 1388، به نقل از بخشایش، مرتضوی و حائری،.(86 :1390 در یک جامعه محترم، ما شاهد کرامت و انگیزه و نشاط هستیم و قرآن در سوره حجرات می فرماید:یاایﱡهَا» الّذینَ آمَنوا

لایَسخَر قَومٌ مِن قَوم « دیگران را نباید مسخره کنیم و با لقبهای بد یکدیگر را صدا کنیم و عیب جویی نکنیم و یا درباره بدگمانی که امروزه جامعه ما دچار آن شده است، قرآن و روایات آن را نهی کردهاند. نکته دیگری که موجب نشاط در زندگی می شود، مربوط به تصویرهای ذهنی خود ماست که باید آن را تغییر دهیم و یک جانبه نگری نداشته باشیم و ذهنیات خود را به نکات مثبت تبدیل کنیم و یا روش خود را تغییر دهیم.

در آیات قرآن نیز به همین مسئله تأکید شده است که اگر تغییرات میخواهید خودتان باید اقدام کنید »ان االله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم« اگرچه این آیه درباره تغییر اجتماعی است اما اشخاص باید خودشان را تغییر دهند یعنی اگر بدبین هستند خوشبینی را پیش گیرند و یا اگر گناه کارند رو به سوی کارهای خوب بیاورند و یا مسائل دیگری که دچار آن هستند.
نَّ أَهْلَ الْقُرَی خداوندآمَنُواْمیوَاتَّقَواْفرماید:» لَفَتَحْنَا عَلَیْهِم بَرَکَاتٍ مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ« و یا آیه » ان الذین تابوا و اصلحوا...« این آیه گویای این است که انسانها باید دائما خود را در حال اصلاح و تغییر خود قرار دهند. نکته بعد نقش نیایش و دعا در ایجاد شادی و نشاط در زندگی است.

»شادمانی بزرگسالان ارتباط زیادی بافوضعیت تأهل دارد. داینر و لوکاس(1999)6 معتقدند که افراد متأهل نسبت بهف کسانی که هرگز ازدواج نکردهاند یا جدا شدهاند یا همسر خود را از دست دادهاند، بیشتر احساس شادی و شادمانی میکنند. یکی از عوامل مؤثر در ایجادشادمانی، ایمان مذهبی است. از آنجا که فردِ با ایمان دارای ارتباط و اعتقادات معنوی است، لذا کمتر احساس رها شدگی، پوچی و تنهایی می کند. روانشناسان معروفی از جمله: جیمز((1985،