بخشی از مقاله
چکیده
این پژوهش با هدف تعیین نقش تعدیلکننده سرمایه روانشناختی در رابطه تخطی از قرارداد روانشناختی با رفتارهای مدنی-سازمانی اجرا شد. روش پژوهش همبستگی و جامعه آماری پژوهش کلیه کارکنان شعب مرکزی سازمان تامین اجتماعی در شهر اصفهان در زمستان 1393 و بهار 1394 بودند که از میان آنها 258 نفر به شیوه در دسترس انتخاب شدند. ابزارهای پژوهش پرسشنامه تخطی از قرارداد روانشناختی - گلپرور، - 1393، پرسشنامه سرمایه روانشناختی - ناگیوئن و همکاران، - 2012 و پرسشنامه رفتارهای مدنی-سازمانی - لی و آلن، - 2002 بودند. دادهها از طریق ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون سلسله مراتبی تحلیل شد.
یافتهها نشان داد که تخطی از قرار داد روانشناختی با رفتارهای مدنی-سازمانی معطوف به افراد و سازمان دارای رابطه معنادار - p<0/01 - ولی با سرمایه روانشناختی - خودکارآمدی، خوشبینی، امیدواری و تابآوری - دارای رابطه معناداری نیست . - p>0/05 - همچنین بین سرمایه روانشناختی - خودکارآمدی، خوشبینی، امیدواری و تابآوری - با رفتارهای مدنی-سازمانی معطوف به افراد و سازمان همبستگی مثبت و معنادار به دست آمد p<0/05 - و . - p<0/01 نتایج تحلیل رگرسیون سلسله مراتبی نشان داد که خودکارآمدی و امیدواری قادر به تعدیل رابطه بین تخطی از قرارداد روانشناختی با رفتارهای مدنی سازمانی معطوف به افراد و امیدواری قادر به تعدیل رابطه بین تخطی از قرارداد روانشناختی با رفتارهای مدنی سازمانی معطوف به سازمان است.
کلمات کلیدی : تخطی از قرارداد روانشناختی، رفتارهای مدنی-سازمانی، رفتارهای انحرافی، سرمایه روانشناختی، سازمان اداری.
مقدمه
رفتارهای مدنی سازمانی در دهه 1980، توسط باتمن و اورگان - 1983 - 1 بهطور رسمی مطرح گردید. این نوع رفتارها طیف متنوعی نظیر یاریرسانی به دیگران، تلاش و کوشش فراتر از حد متعارف و موردانتظار، تحمل کاستیها و نقایص و مشارکت فرانقش را دربرمیگیرند. در تعریفی پذیرفته شده از این رفتارها میتوان گفت، کلیه رفتارهای اختیاری که در نظام پاداش و پرداخت سازمان برای آن سرفصلی در نظر گرفته نشده را میتوان رفتار مدنی سازمانی در نظر گرفت - گلپرور و بلالی، . - 1389 رفتارهای مدنی-سازمانی طی یک طبقهبندی هدفمدار به دو دسته رفتارهای مدنی معطوف به سازمان و رفتارهای مدنی معطوف به افراد - همکاران - تقسیمبندی شدهاند.
دلیل توجه جدی پژوهشگران و نظریهپردازان عرصه رفتار سازمانی و روانشناسی صنعتی و سازمانی به این رفتارها، در این امر نهفته است که، خیل قابل توجهی از بررسیها نشان داده که رفتارهای مدنی سازمانی با مطبوعسازی ساختار و فضای اجتماعی سازمان راه را بر عملکرد و اثربخشی بالاتر فردی و گروهی هموار میکنند - بیکر، هانت و آندریوز1، . - 2006 متغیرهای مختلفی تاکنون از بعد بررسی رابطه با رفتارهای مدنی-سازمانی مورد توجه قرار گرفتهاند. یکی از متغیرهای بالقوه در این حوزه قرارداد روان شناختی است. قرارداد روانشناختی2 ادراک ذهنی از روابط کاری است که به باورهای معطوف به تعهدات و پیمانهای متقابل کارکنان با کارفرمایان - یا سازمان - در ارتباط متقابل با یکدیگر مربوط میشود.
تأکید بر باور در حوزهی قرارداد روانشناختی بیشتر به این دلیل است تا مشخص سازد که در ارتباط تقابلی و انتظارات معطوف به پیمان و قرارداد نانوشته بین کارکنان و سازمان، بیشتر جنبه شناختی و ذهنی مد نظر است تا یک مقابله به مثل واقعی و عینی - گلپرور و حسین زاده، . - 1389 به هرحال باورهای مستتر در قرارداد روانشناختی هر انسانی دو گسترهی باورهای معطوف به تبادل - قرارداد روانشناختی تبادلی - و باورهای معطوف به روابط - قرارداد روانشناختی ارتباطی - را پوشش میدهند که به واسطه گسترده بودن آنها میتوان در کل قرارداد روانشناختی را یک متغیر شناختی با فضاسازی ادراکی که تعبیر و تفسیر بسیاری از امور را در لحظه لحظه شرایط کاری تحت تأثیر قرار میدهد در نظر گرفت - گلپرورو بلالی، . - 1389
در مطالعاتی که در حوزهی قرارداد روانشناختی صورت گرفته، نقض3 و تخطی4 از قرارداد روانشناختی توجهات بسیار زیادی را به خود جلب نموده است - حسین5، . - 2014 رابینسون و موریسون - 2000 - 6 نقض قرارداد روانشناختی را ارزیابی شناختی معطوف به مقایسه آنچه توسط فرد در تبادل دریافت شده با آنچه به وی قول و تعهد داده شده است معرفی کردهاند. در مقابل تخطی از قرارداد روانشناختی حالتی عاطفی و هیجانی است که به دنبال ارزیابی شناختی در فرایند نقض قرارداد روانشناختی به وقوع میپیوندد - گلپرور و حسینزاده، . - 1389 با این حال از نظر واژهشناسی واژههای تخطی و نقض دارای همپوشیهای قابل توجهی هستند - احمد، کیانی و هاشمی7، - 2013، به همین دلیل در این پژوهش از واژهی تخطی استفاده شده است.
برپایه قواعد نانوشته قرارداد روانشناختی، کارکنان در هر سازمانی بهطور پیوسته، همزمان و پس از تبادلات روانی و اجتماعی خود در محیط کار دست به مقایسه دستاوردها - در تمامی حوزهها نه فقط در حوزهی اقتصادی و مالی - با آنچه که سازمان به آنها قول داده است میزنند - جوادیان، گلپرور و بلالی، . - 1390 در صورت ناهمخوانی بین دستاوردها و آنچه سازمان در قبال کارکنان متعهد بوده و قول داده، حالت عاطفی هیجانی شناختی تخطی از قرارداد روانشناختی به وقوع میپیوندد - حسین، . - 2014 این حالت بسان یک عدسی شناختی و سائق عمل میکند و بدین ترتیب، گسترهی وسیعی از حالات ادراکی، نگرشی و رفتاری دیگر را تحت تأثیر قرار میدهد - گلپرور و حسینزاده، . - 1389
در حمایت از این ادعا زوتولی - 2003 - 8 در فراتحلیلی که بر همبستههای نقض و تخطی از قرارداد روانشناختی اجرا نموده به این نتیجه دست یافته که بین این سازه با رضایت شغلی، اعتماد، تمایل به ترک خدمت، ترک واقعی سازمان، رفتارهای مدنی-سازمانی، عملکرد، رفتارهای انحرافی، عدالت و تعهد رابطه معناداری را گزارش نموده است. از میان متغیرهای مورد اشاره رفتارهای انحرافی و رفتارهای مدنی-سازمانی با تخطی از قرارداد روانشناختی دارای رابطه با اهمیتی هستند. در عینحال در فرایند ارتباط بین تخطی از قرارداد روانشناختی با رفتارهای مدنی-سازمانی و رفتارهای انحرافی متغیرهای مختلف میتوانند نقش ایفاء نموده و در هر دو جهت تضعیف یا تقویت روابط مورد اشاره وارد عمل شوند.
از بعد نظری رابطه قرارداد روانشناختی و یا در مقابل رابطه تخطی از قرارداد روانشناختی با رفتارهای مدنی سازمانی از طریق فرایندهای مبادله اجتماعی به خوبی قابل توصیح است. به این معنی که وقتی کارکنان احساس نمایند که سازمان در قبال تعهدات خود نسبت به آنها پایبندی دارد - ودر شرایط تخطی این پایبندی را تضعیف مینماید - در یک فرایند مقابله به مثل کارکنان با انجام رفتارهای مدنی-سازمانی سعی میکنند تا این پایبندی سازمان را جبران نموده و پاسخ بدهند.اما فراتر از روابط ساده بین تخطی از قرارداد روانشناختی با رفتارهای مدنی-سازمانی، شواهد روزافزونی نشان از آن دارد که متغیرهای مختلفی میتوانند در این رابطه نقش ایفاء کنند. یکی از متغیرهایی که به صورتی بالقوه دارای توان ایفای چنین نقشی است سرمایه روانشناختی است.
سرمایه روانشناختی از نگاهی مثبتنگرانه به ظرفیتها و تواناییهای انسان در محیطهای کار از چیزی حدود یک دهه قبل تاکنون توجهات زیادی را در سرتاسر جهان به خود جلب نموده است. سرمایه روانشناختی یک سازه مرتبه دوم و عبارت است از اطمینان داشتن به اینکه فرد میتواند تلاش لازم و موفقیتآمیز را در مواجهه با تکالیف چالشانگیزی که با آنها مواجه میشود از خود بروز دهد، در مورد موفقیت در حال و آینده از نگاهی خوشبینانه برخوردار باشد، برای دستیابی به موفقیت، پشتکار و مقاومت نشان دهد و در صورت نیاز برای دستیابی به اهداف و موفقیت در مسیرهای حرکت خود بازنگری کند و بالاخره در زمانی که برای رسیدن به هدف و موفقیت با دشواری و مشکل مواجه میشود انعطافپذیری لازم را - توانایی انعطاف در برابر مشکلات - از خود نشان بدهد - لوتانز، یوسف و آولیو1، 2007؛ ناگیوئن، ترانگ و ناگیوئن2، . - 2012
بر پایه تعریف سرمایه روانشناختی این سازه مرتبه دوم شامل چهار مولفه خودکارآمدی3 - تعهد وتلاش برای موفقیت در کارها و وظایف چالشبرانگیز - ، خوشبینی - 4مثبتنگری، مبتنی بر اسناد مثبت در بارهی موفقیتهای حال و آینده - ، امیدواری 5 - مقاومت در راه اهداف و در صورت لزوم تغییر مسیر رسیدن به هدف برای دستیابی به موفقیت - و تابآوری6 - انعطافپذیری و پایداری در زمان مواجهه با سختیها و مشکلات برای دستیابی به موفقیت است - اوی، لوتانز و ینسن7، 2009؛ اوی، لوتانز و یوسف8، . - 2010 پژوهش-های گذشته نشان دادهاند که سرمایه روانشناختی با طیف متنوعی از متغبرهای نگرشی و رفتاری دارای رابطه است - یوسف و لوتانز، 2007؛ یوکول-گانیرون9، . - 2012
از میان سازههای رفتاری مختلف، شواهد پژوهشی در دسترس نشان میدهند که بین سرمایه روانشناختی با رفتارهای مدنی-سازمانی - اوی و همکاران، - 2010 رابطه مثبت و معنادار وجود دارد. همچنین در کنار شواهد ارائه شده در خصوص رابطه بین سرمایه روانشناختی با رفتارهای مدنی-سازمانی و رفتارهای انحرافی، بر اساس نظریه منبع بقاء و رویکرد استرس-نامتعادلی-جبران، ماهیت سرمایهای هر یک از مولفههای سرمایه روانشناختی میتواند باعث شود تا افراد بتوانند در برابر تهدیدهای ناشی از سازههایی نظیر تخطی از قرارداد روانشناختی از خود ابتکار عمل بیشتری نشان داده و به این جهت به انجام رفتارهای مدنی-سازمانی ادامه دهند. به این معنی که مولفههای سرمایه روانشناختی دارای توان بالقوه بالایی برای تعدیل رابطه
