بخشی از مقاله
چکیده
امر تربیت از ضروریات مهم در زندگی هر انسانی است و این موضوع در کودکان از اهمیت بسزایی برخوردار است. از آنجا که روش ها و دیدگاه های متفاوتی در ارتباط با تربیت فرزند ارائه شده است و انتخاب روش مناسب از میان این روش ها، ممکن است چالش بر انگیز باشد و یا حتی روش منتخب قابل اعتماد نباشد، لذا مطرح کردن سیره تربیتی حضرت علی - ع - که مورد توجه اکثر صاحب نظران حیطه تعلیم و تربیت است امری ضروری به نظر می رسد و مطالعه این روش های تربیتی امری لازم برای والدین و معلمان می باشد تا بتوانند وظایف خود نسبت به کودکان را به درستی ایفا کنند. نتایج بدست آمده از پژوهش انجام شده حاکی از آن است که چون انسان از جهات مختلفی قابلیت تاثیر پذیری دارد و عوامل متعددی در تربیت وی نقش دارد، استفاده از دیدگاه کامل و جامع همانند دیدگاه حضرت امیر مؤمنان که به همه این ابعاد توجه داشته باشد ضروری به نظر می رسد.
از جمله یافته های این پژوهش نکات کلیدی و مهم در پرورش کودک بود که عبارتند از: لزوم تربیت در دوران کودکی، تکریم شخصیت کودک، موعظه کودک، ایجاد عزت نفس در کودک، کنترل عواطف نابجا، تشویق و تنبیه کودک، برقراری ارتباط چشمی با کودک، نظم و در کار ها، نقش الگویی معلم، که به ویژه برای معلمان قابل توجه بوده و لازم است که توجه خاص به آن داشته باشند. از آن رو که سیره تربیت اخلاقی حضرت علی - ع - مبتنی بر مکتب وحیانی رسول خدا بوده است، لذا تمامی موارد لازم برای رشد و اعتلای انسان برای رسیدن به کمال مطلوب الهی را شامل شده است و چنانچه انسانی از آن بهره مند گردد راه پیشرفت را راحت تر خواهد پیمود.
کلمات کلیدی: سیره، تربیت اخلاقی، حضرت علی - ع - ، پرورش، کودک
مقدمه
این تحقیق بر آنست که با عنایت بر ضرورت تربیت در دیدگاه اسلامی ودیدگاه های تربیتی مولای متقیان حضرت علی - ع - تا اندازه ای دست اندر کاران تعلیم و تربیت را در طراحی الگوی مناسب برای تربیت اسلامی کودکان و نوجوانان یاری نماید.مقوله تربیت از ابتدایی ترین و اساسی ترین نیازهای زندگی بشری است و نه تنها تربیت لازمه جدایی ناپذیر زندگی که متن آن بوده و زندگی از گهواره تا گورش جلوهای از آن است. هدف عمده در تربیت اسلامی این است که انسان را با حقیقت وجودی و هدف خلقت خود آشنا سازد تا با توجه به قوه عقل و اختیار خویش را سعادت را بر گزیند. از این رهگذر برای انسان مسلمان تربیت اسلامی ضرورتی مضاعف دارد زیرا انسان متدین جز در پرتو تربیت صحیح اسلامی به مدال افتخار عبودیت و تسلیم نائل نمی آید.
بررسی اندیشه هایی که به نحوی در تحولات آموزش و پرورش ما موثربوده است امری ضروری و عقلانی است .این تحقیق بر آنست که با عنایت به تاکید بر ضرورت بازسازی فرهنگی در جامعه و با طرح دیدگاه های تربیتی مولای متقیان حضرت علی - ع - تا اندازه ای دست اندر کاران تعلیم و تربیت را در طراحی الگوی مناسب برای تقویت کودکان و نوجوانان یاری نماید.بنابراین تربیت است که انسان در سایه فرا گرفتن آن به صلاح واقعی و سعادت حقیقی و خوشبختی زندگی دنیا و آخرت نایل می گردند و از بدیها و آشفتگی ها در امان می مانند. در تعالیم اسلام تلاش پدر و مادر و مربیان در راه تربیت و حسن اداره زندگی و ایجاد رفاه و آسایش و تامین نیاز های فرزندان توصیه شده است. - لودین، 1383،ص. - 35
خداوند متعال در آیه 164سوره آل عمران می فرماید: » خدا بر اهل ایمان منت گذاشت که رسولی از خود آنها در میان آنان برانگیخت که بر آنها آیات خدا را تلاوت کند و نفوس آنان را از هر نقص و آلایش پاک گرداند و به آنان احکام شریعت کتب سماوی و حقایق حکمت بیاموزد، هر چند که در گمراهی آشکاری بودند .« این آیه اشاره به تقدم امر تربیت بر تعلیم دارد که نکته ای بسیار ظریف و مهم در کار والدین و به خصوص معلمان می باشد و لازم است مورد توجه قرار گیرد. هم چنین در بیانات حضرت علی - ع - کودک تازه متولد شده را به امانت و عطیه ای از جانب خداوند تعبیر کرده اندو از والدین خواسته اند که نسبت به این عطیه الهی، رعایت امانت کند که منظور همت گماشتن در تربیت صحیح فرزند است. همچنین می فرماید: »گرانبها ترین چیزی که پدران برای فرزندانشان به ارث می گذارند ، ادب است .« - آمدی،1378،ج 3، ص - 438
حضرت علی - ع - ثمره و محصول تربیت صحیح را پرورش فرزند صالح می داند که والدین و جامعه می تواند از خیر و نیکی اش بهره مند شود.با نگاهی به دیدگاهها و سیره تربیتی علی - ع - آشکار می شود که در نظام تربیت اسلامی هدف نهایی از آفرینش انسان، رسیدن به مقام اطاعت وعبودیت الهی است و تربیت انسانی است که مطیع پروردگار و تسلیم درآستان او باشد. امیرمومنان علی - ع - درضمن حدیثی پیش از تولد فرزند، هدف نهایی از تربیت را به طورغیر مستقیم بیان نموده و به راستی آن حضرت در سیره تربیتی خویش بدین هدف تحقق بخشیده و فرزندان خود را با توجه به آن، تربیت نموده اند.
در ارتباط با این موضوع ایشان می فرماید: »من از خداوند خویش طلب فرزندان زیبا چهره و نیکوقامت ننموده ام، بلکه از پروردگارم خواسته ام تا فرزندانم مطیع او باشند و از او بترسند تا اینکه وقتی با این صفات به آنها نظر افکنم مایه چشم روشنی من باشند - .« مجلسی،1362ق، ج 104، ص - 98 از سویی دیگر چنین انسان مسلمانی برای پیمودن راه سعادت و بندگی احتیاج به الگوهای مطمئن عملی دارد و در این میان، ارائه دیدگاه ها و سیره تربیتی امام علی - ع - که خود سرسلسله جانشینان بهحق نبوی و سرآغاز تجلیگاه امامت معصومین علیهمالسلام و نخستین تشکیل دهنده حکومت اسلامی علوی است بر ضرورت این کار میافزاید.
روش تحقیق
روش تحقیق پژوهش حاضر از نوع تحلیلی توصیفی و با رویکرد کاربردی می باشد و ابزارجمع آوری اطلاعات از نوع کتابخانه ای و اسنادی و از طریق بررسی کتاب ها، مقالات، پایان نامه ها و سایر منابع معتبر صورت گرفته است.
بحث اصلی
تعریف تربیت در هر دیدگاه و مکتبی متفاوت است و ممکن است با توجه به فرهنگ و نوع نگاه آن مکتب به انسان این تعریف متفاوت باشد. از دیدگاه اسلام تربیت عبارتست از: فراهم نمودن شرایط و امکانات برای رسیدن انسان به عالی ترین مرحله کمال یعنی تقرب به خداوند. از نظر اسلام به منظور تربیت انسان باید ابتدا شناختی در باره ابعاد وجودی و استعدادهای او داشت و سپس به تربیت آن مبادرت نمود. امیر مومنان علی - ع - در باره اهمیت تربیت می فرماید: کسی که به آداب الهی تربیت شود ، آن تربیت او را به رستگاری جاودان می رساند. - مجلسی، 1362ق، جلد 92، ص. - 214از تأمل در اهتمام دین اسلام به همه ابعاد وجودی انسان از جمله روح و جسم ، فطرت و عقل، توجه ویژه آن به بلوغ فکری و رشد انسان و تربیت و تزکیه او، و ارائه برنامه ای فراگیرتر از مکاتب بشری، به غنای واقعی آن می توان پی برد؛ چنان که خداوند تزکیه را جزء اهداف اصلی بعثت پیغمبر خود و انسان را موجودی توانا و مسئول می داند. تربیت باید مایه دینی بیابد تا ناقص و صوری و بی دوام نماند و بتواندخُلق و سیرت افراد و اعتماد و ایمان و باور آنها را اصلاح و تکمیل کند. - مظلومی، 1362، ص. - 15 همانگونه که انسان از ابعاد گوناگونی برخوردار است به تبع آن تربیت دارای ابعاد گوناگون است. در سیره تربیتی امام علی - ع - نیز به این ابعاد و انواع تربیت توجه شده است و ما به اختصار تعداد محدودی از این روش ها را مطرح می نماییم.
-1 لزوم تربیت در دوران کودکی
بهترین دوره برای تربیت دوران کودکی است. زیرا در این سن کودک برای الگو پذیری و تربیت پذیری آمادگی زیادی دارد. در این سنین زمینه شکل گیری ساخت روانی کودک فراهم است و کم کم با بالا رفتن سن کودک، استعداد های بیشتری در او ظهور می کند و حتی رفتار های والدین و بزرگسالان خود را تلقید می کند و این حس کمک زیادی به تربیت او خواهد کرد. والدین نیز آنچه که برای آینده و بزرگسالی کودک مهم و لازم است را به او بیاموزند.امیرمؤمنان - ع - به فرزند خود امام مجتبی - ع - می فرماید: » قلب کودک نورس همانند زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده شود. ازاین رو در تربیت تو شتاب کردم، پیش از آن که دل تو سخت شود و اندیشه ات به چیز دیگری مشغول گردد، تا به استقبال کارهایی بشتابی که صاحبان تجربه، زحمت آزمودن آن را کشیده اند و تو را از تلاش و یافتن بی نیاز ساخته اند. - نهج البلاغه، نامه . - 31
همچنین امام صادق - ع - در رابطه با آموزش مهارت های ابتدایی به کودک و آماده ساختن او برای زندگی در اجتماع آینده می فرمایند: هنگامی که کودک به سه سالگی رسید لا اله الا اللّه را به او بیاموزید و او را رها کنید - همین مقدار کافی است - . وقتی هفت ماه دیگر گذشت محمد رسولاللّه - ص - را به او آموزش دهید و سپس او رارها کنید تا چهار ساله شود. آن گاه صلوات فرستادن را به او بیاموزید. در پنج سالگی به او سمت راست و چپ را آموزش دهید و قبله را نشان او داده و بگویید سجده کند. آن گاه او را تا شش سالگی واگذارید. فقط پیش روی او نماز بخوانید و رکوع و سجود را یادش دهید تا هفت سالش هم تمام شود. وقتی هفت سالگی را پشت سر گذاشت، وضو ساختن را به او تعلیم دهید و به او بگویید نماز بخواند، تا هنگامی که نه ساله شد وضو و نماز را به نیکی آموخته باشد. و هنگامی که آن دو را به خوبی یاد گرفت خدا پدر و مادر او را به خاطر این آموزش شان خواهد آمرزید. - حر عاملی،1387، ج15، ص. - 193
لقمان حکیم هم در مورد اهمیت تربیت در دوران کودکی به فرزند خویش این چنین می گوید: ای فرزندم! اگر در کودکی ادب آموختی در بزرگی از آن بهره خواهی برد. که اگر در راه آموختن ادب همت کنی و به زحمت آن تن دهی، با شدتی هر چه تمام تر از پی علم و اخلاق می روی. فرزند عزیز همواره نفس خود را به اداء وظایف شخصی و کارهای شخصی الزام کن و جان خود را به آنچه از مردم می رسد مقاوم کن و چنانچه مایلی در دنیا به بزرگترین عزت نائل شوی، از مرم قطع طمع کن. - مجلسی،1362ق، جلد5، ص - 324حضرت علی - ع - در ادامه توصیه ای در مورد لزوم تربیت در دوران کودکی به فرزند خود امام مجتبی - ع - می فرماید: »پس به ادب آموختنت پرداختم پیش از آنکه دلت سخت شود و خردت هوایی دیگر گیرد. چون به کارتو چونان پدری مهربان عنایت داشتم و بر ادب آموختنت همت گماشتم، چنان دیدم که این عنایت در عنفوان جوانی ات به کار رود و دربهار زندگانی که نیتی پاک داری و نفسی صاف و بی آلایش - .« نهج البلاغه، نامه - 31
-2 تکریم شخصیت کودک
