بخشی از مقاله
چکیده
سیر ساختار شهرها مبحثی است که نیاز به درک و دریافت و توجه بسیاری دارد و برحسب مطالعه دقیق آن می توانیم روند پیشرفت شهرها را در دوران های متفاوت زیرنظر قرار دهیم، زیرا با انجام این کار عوامل مختلف تاثیر گذار بر بافت، هویت و رویکردهای معماری یک یا چند منطقه را مورد بازدید و در برابر از بین رفتن بافت سنتی شهر و نیاز به جهتگیری و حفظ بافت های سنتی و مدرن امروز دیدگاه جامع تری یدست می آوریم. شهر کرمان جز یکی از کلان شهرهای ایران می باشد که به خوبی می توانیم روند تاریخی را در آن مشاهده کنیم. در این تحقیق ما به دنبال ارزیابی ساختار و روند رشد شهر کرمان به هدف درک هویت سنتی و مدرن و پیش بینی سیرگذر آن در آنده می باشیم.
عوامل مورد سوال در این مقاله عبارتند از چگونه یک راسته خیابان تامیین کننده هویت بنیادی عملکردی یک شهر را تشکیل می دهد؟ تاثیر تجددگرایی در شهر کرمان به چه شکل بوده است؟ و هویت کنونی شهر کرمان به چه حالت است؟ روش تحقیق مورد استفاده در این تحقیق برحسب نیاز روش تاریخی تحلیلی و ارزیابی های کتابخانه ای و میدانی می باشد. در انتها نتیجه گرفته شد که سیرتاریخی شهر کرمان از ساختار سنتی تا دوران مدرن را به خوبی در استای خیابان شریعتی و جمهوری می توان مشاهده کرد و همین موضوع باعث ارزش والای آن بلخص در دوران حال شده است.
واژه های کلیدی:تجددگرایی، کرمان، خیابان شریعتی، خیابان جمهوری، معماری پهلوی، معماری معاصر
مقدمه
در دوران های مختلف شهرها بزرگترین مراکز رشد و نرقی بوده اند بخصوص بعد از انقلاب کبیر فرانسه که نهضت های جدید وارد سیستم های شهری و جوامع بشری شد. در این راستا دیدگاه های گسترده ای در جریان های رشد و ترقی بوجود آمد که در ایران این روند در ابتدا تغییری آهسته و پیوسته داشته است و شهرهای کوچکتر مانند کرمان این روند سری طولانی تر داشته اند؛ ولی با این وجود در نسل های متوالی این تغییر ات در خود را نماین کرده اند و همان گونه که امروزه مشاهده می شود باعث گسترش ها و تغییرات روزافزونی شده است.عناصر شاخص که به عنوان عامل هویتی شهر ایفای نقش می کنند در سه گروه اصلی قابل طبقه بندی هستند: گروه اول عناصر شاخص و منحصر به فرد و از نظر ارزش و جایگاه و تقدس غیرقابل تکرار هستند.
گروه دوم، عناصر شاخص و منحصر به فرد در جهان هستند که از نظر شکلی و عملکردی و تعلق به یک تمدن سابقه ای طولانی دارند، و بالاخره گروه سوم، که عناصر شاخص و بارز و نادر در هر شهر هستند که شکل و عملکرد خاص خود را دارند. گاهی یک عنصر شاخص چه از نظر ذهنی و چه از نظر کالبدی به عنوان عامل انحصاری هویتی یک شهر ظاهر می شود؛ مثل زیارتگاه های خاص یا عناصر تاریخی بخصوص و منحصر به فرد - نقی زاده، . - 207 : 1393رشد شهر در دوره زمانی خاصی اتفاق می افتد و این سیر تکاملی به سه نظام در ابعاد فضایی وابسته است:
-1 نظام شهری گسترش یافته مثل شبکه راه ها، مراکز تجاری و غیره -2 نظام بوم شناسانه و کالبد - قابل گستر - شامل آب ها، جنگل، زمین های کشاورزی و غیره -3 نظام شهری برنامه ریزی شده در طرح های جامع، تفصیلی و غیره - ماجدی، زبردست، مجربی کرمانی، . - 52 :1391بدون دخول در علت »موجود زنده« نامیدن شهر به نکته اشاره می شود. نکته اول این که شهر با انسان ارتباط تنگاتنگی دارد و به تبع تغییرات انسان، شهر نیز دگرگون می شود. علاوه بر آن شهر ظرف حیات اجتماع است. نکته دوم این که، هر موجود زنده طبق ویژگی بارز خود نسبت به »محرک ها« عکس العمل نشان می دهد - نقی زاده، 18 :1392و . - 19
ساختار شهر کرمان
عوامل طبیعی در دوران های تاریخی گذشته و حال به هیچوجه با مردم کرمان مساعد نیوده است و این خود عامل بزرگ در کیفیت پیدایش اقتصاد اجتماعی و روحیات و خلقیات این مردم بوده است. موقعیت طبیعی کرمان و دور افتادگی کرمان موجب می شده است که معمولا هر حاکم شکست خورده، هر سلطان دولت بر باد رفته و هر جابر متسلطی که جایی دیگر برای عرض وجود خود نمی یافته رو به کرمان آورد - باستانی پاریزی، 19 :1393و 24 و - 25؛ همین ساختار پایان کار لطفعلی خان زند و آغازگر آشنایی غموار کرمان با آقا محمد خان قاجار بوده است.مجموعه های ساختمانی پیوسته یا به گونه ای متکی بر یکدیگر ساخته می شوند تا زمینه ساز و یا به وجود آورنده شرایط اولیه برای بقای نهادهای اصلی و اساسی شهر گردند، مانند:
-1 نهادهای اقتصادی و اقتصادی- خدماتی، -2 نهادهای اجتماعی و اجتماعی- فرهنگی، -3 نهادهای دینی و مذهبی، و این نهادها در طول زمان به تعادلهایی می رسند و با نهاد چهارم -4 حکومتی- مدیریتی- دولتی به تعادل می رسند - فلامکی، . - 268 : 1391راه یا شبکه ای که جهت حرکت معمولا یا بالقوه در مجتمع های شهری بوجود می آورد، موثرترین وسیله ای هستند که براساس آن می توان مجموعه پیوسته شهر را به نظام آورد. راه های اصلی باید کیفیت خاص داشته باشند که آن ها ا از اطراف خود متمایز کند - لینچ، . - 175 : 1389 معماری بومی آنگونه از معماری است که در درون جوامع رشد می کند و طی زمان خود را با شرایط اجتماعی، اقلیمی و فناوری سازگار می کندو تکامل می یابد و با ارزش ها، اقتصاد و شیوه های زندگی فرهنگ هایی که مولد آنها هستند سازگار می شوند - دامیار، ناری قمی، . - 66 :1391
معماری دوران قاجار
یکی از مهمترین وقایع دوران قاجار مشروطیت بوده است و مردم کرمان در آن زمان از از ابتدای موضوع نقش داشته اند. باری، بنای مشروطیت، اولین سنگ آن با پوست کندن آقاخان بردسیری و شیخ احمد روحی کرمانی در باغ شاه تبریز و پر کردن پوست سر از کاه و به تهران فرستادن آن شروع شد. پشت سر آن، تبعید مجدالاسلام کرمانی و فداکاری های ناظم الاسلام و ناظم الاطبا کرمانی و بالاخره قضیه به چوب بستن حاج شیخ محمدرضا آیت االله کرمانی پیش می آید - باستانی پاریزی، 74 :1393 و - 75 وقتی نظم در فضای جهانی به دست می آید به دنبال آن ذهنمفسر به دنبال نظم محلی می گردد. این در اغلب موارد به وسیله برهم کنش شهرهای انسان یا محل های مهم شدنی می شود.
بر هم کنشی که حس مکان قطعی و محلی فراهم می کند. نمونه های برجسته این تعریف فضا در فلات های ایران، که شهرهاشان پای رشته کوه های مرتفع بنا شده اند، یافت می شود - اردلان، بختیاری، . - 43 :1392در آن زمان، میادین یک ضرورت اولیه بودند، چونکه آنها مکان نمایش پرده های اصلی زندگی عمومی بودند، آن زندگی که امروزه در تالارهای سربسته جریان دارد. میدان- بازار که دومین مرکز فعالیت نیاکان ما بوده، تا زمان ما دوام آورده و این نیز بیش از پیش بدان میل دارد که جای خویش را به تالارهای وسیع بسپارد که آنها نیز سرپوشیده اند - شوای، . - 261 :1388
مقبره مشتاقیه
گنبد های زیبای بنای مشتاقیه از لای شاخ و برگ درختان اطراف رخ مینمایند و سه گنبد به هم پیوسته زیبا نمایان میشوند اینجا مقبره سه تن از بزرگان کرمان است »مشتاق علیشاه «،»کوثر علیشاه « و» شیخ اسماعیل « که هر سه از بزرگان علم و معرفت بوده اند. دو گنبد این بنا دارای کاشی کاری و یکی از گنبدها نیز آجری است که از همان زمان قاجاریه که آن را ساختند به همین شکل بوده است. مقبره مشتاق علیشاه در قسمت شمالی بنا واقع شده است که تزئینات داخلی آن بسیار جالب توجه است و رو به حیاطی ساخته شده که حوض زیبا و درختان پرشمار آن گویی برای آرامش آنها که در این مکان دفن شده اند در برابر آن همه هیاهوی پر سر وصداترین منطقه شهر کرمان به یادگار مانده اند. می گویند که مشتاق علیشاه قرآن را با نوای سه تار می خوانده است و جلال آل احمد در سفرنامه اش پس از حضور در مقبره مشتاقیه نوشته است: "اگر سیم چهارم سه تار را سیم "مشتاق" می گویند به ابتکار این باباست که اینجا خفته،"
شترگلوی ماهان
در واقع شترگلو عنوانی است که به یکی از ابداعات منحصر به فرد ایرانیان داده شده است، این روش نوعی معماری بوده است که در گذشته برای عبور آب از مناطق غیر هم سطح به کار می بستند و یا اگر مانعی در مسیر آب وجود داشته است سعی می شده که با استفاده از این روش مانع برطرف و آب به سوی دیگر منتقل شود. . اما این تمام ابداعات نبوده است بلکه معماران با استفاده از بادگیرها هوای گرم بیرون را با استفاده از دهلیزها وارد ساختمان می کرده و با استفاده از آب و آبنما موجود در ساختمان خنک می کرده و با همین دهلیزها باد را به سمت اتاق ها و قسمتهای مختلف عمارت منتقل می کرده است.
میدان ارگ
راسته بازار از میدان ارگ شروع و به میدان مشتاقیه ختم میشود. هر بخش از بازار کرمان در زمان یکی از فرمانروایان ین شهر ساخته شده و به خاطر برخی ویژگیهایش در ایران منحصر به فرد و دارای شهرت جهانی است.
معمای دوران پهلوی
شهر کرمان در پنجاه سال پیش وسعت زیادی نداشت دورتا دور شهر خندقی بود به عمق 4 الی 5 متر و عرض شش الی هشت متر عقب این خندق حصار شهر قرار داشت؛ ارتفاع این حصار از ده متر تجاوز نمی کرد ولی دیوارهای ضخیم و محکم داشت.این حصار داری شش دروازه بود که هر کدام از آن دروازه ها به مناسبت مخصوصی اسم خاصی داشتند. این شش دروازه به این نام ها نامیده می شد: -1 دروازه رق آباد -2 دروازه مسجد -3 دروازه ناصریه -4 دروازه کبری -5 دروازه سلطانی -6 دروازه باغ یا دروازه دولت.در سال های 1307 و 1308 از تهران دستور رسید تا به تدریج دروازه ها و حصار شهر را خراب و خندق ها را پر نمایند و چنانچه مشتری جهت خندق ها پیدا شود به قیمت نازلی خندق ها را بفروشند - کرمانی، 457 :1389 و . - 459 این را می توان به عنوان اولین قدمی دانست که باعث تغییرات شدیدی در ساختار فرم شهری کرمان مشاهده کرد که در زمان پهلوی آغاز گردید و تا به امروز ادامه دارد. نتیجه این عمل ها از بین رفتن بخش بسیاری از بافت سنتی در کرمان می باشد. البته این موضوع را در بسیاری دیگر از شهرهای ایران نیز می توانیم مشاهد کنیم.
موزه هنرهای معاصر
موزه هنرهای معاصر صنعتی کرمان یکی اززیباترین و بزرگترین موزه های ایران و جنوبشرق میباشد .بنای این موزه نزدیک به 80 سال پیش توسط مردی نیکوکار به نام حاج اکبر صنعتی زاده جهت پرورشگاهی برای کودکان یتیم ساخته شد. این محل از آن زمان تا حدود 40 سال پرورشگاه بود ه است. و آموزش و رفتار پر از مهر حاج اکبر از بچه هاو کودکان این پرورشگاه افرادی نام آور ساخت از جمله سید علی اکبر صنعتی که د ر8 سالگی بعد از فوت پدر ،مادرش که از عهده سرپرستی وی بر نمی آمد اورا به پرورشگاه سپرد و
