مقاله سیمای دنیا در شاهنامه و تیمورنامه‌ی هاتفی

بخشی از مقاله

چکیده

هاتفی، شاعر و عارف ایرانی قرن نهم هجری و نظیرهگوی مشهور عهد تیموری است. شعر هاتفی از موفقترین اشعار دوره تیموری محسوب میگردد. »دنیا«، یکی از مهمترین موضوعاتی است که بزرگترین شاعر حماسهسرای قرن نهم به تبیین ماهیت آن پرداخته است. در نگاه ایشان، دنیا، مجموعهای فانی، حیلهگر، بیوفا، مداری بیاعتبار و ... میباشد. و همچنین برای فهم بهتر آن را به خاک پست، چرخ پیر، سرای سپنج، سرای دو دّر، سرای فریب، کهنه کاخ، چرخ کهن و چرخ ناسازگار تشبیه نموده است. هاتفی، در پرداختن به این مضامین از صنایع ادبی و هنری سود جسته است. یافتهها و نتایج این پژوهش نشان میدهد که هاتفی، ثروت جاه و مقام و شهرت و خوشگذرانی را جاذبههای کاذب دنیا میداند که موجب غفلت و فراموشی انسان از سرای آخرت میشود. هدف از نگارش این مقاله تبیین و تشریح چگونگی سیمای دنیا در دو اثر سترگ هاتفی از جمله شاهنامه و تیمورنامه است.

واژگان کلیدی:هاتفی، شاهنامه، تیمورنامه، دنیا، سیمای دنیا.

-1 مقدمه

دنیا، یکی از مضامینی است که در تمامی ادوار نظم و نثر فارسی نمود دارد. سیمای دنیا، علاوه بر اینکه در متون ادبی به چشم میخورد، در کتابهای مذهبی و دینی نیز به آن پرداخته شده است.هاتفی در باب سرودن تیمورنامه بیان میدارد که در این راه از دین و دنیای خود گذشته است تا تیمور گورکان و رشادتهای وی را وصف کند و به این امید این کار را انجام داده است که دنیا و دین خود را تامین کند؛اگرچه که به هیچیک از این اهداف دست پیدا نمیکند:
مرا بهتربن روزگار شگرف                       به وصف تمرخانیان گشت صرف

بسی ساختم قصه پر فروغ                    در آن شیوه چه راست و چه دروغ

نی کلکم آفاق را کرد پر                         ز اوصاف شهزادگان تمر

شب و روز اوصافشان ساختم                به دین و دنیا نپرداختم

تهی دستم اکنون ز دنیا و دین              از ایشان نه آن حاصلم شد نه این - هاتفی،1387، . - 523-527

-2 روش تحقیق

این مقاله به روش کتابخانهای و توصیفی-تحلیلی تدوین شده است. محقق ابتدا اشعار کتاب شاهنامه و تیمورنامهی هاتفی را کامل مطالعه و از نکات مرتبط با موضوع پژوهش فیشبرداری کرده است، سپس با تحلیل و بررسی فیشها، نتایج را تبیین و تشریح کرده است.

-3 زیستنامه هاتفی

مولانا عبداالله هاتفی خرجردی جامی، از نطیرهگویان مشهور عهد تیموری و اوائل عصر صفوی است. هیچیک از تذکرهها به تاریخ تولد شاعر تصریح نکردهاند؛ امّا از اشارهای که فخرالزمانی به نود و چهر سالگی هاتفی در حین ملاقاتش با شاه اسماعیل صفوی در بازگشت از جنگ شیبک خان 916 - ه. ق - دارد، معلوم میگردد که سال تولد وی باید 822ه.ق باشد - فخرالزمانی قزوینی، . - 1367به تصریح اکثر تذکرهنویسان، هاتفی خواهرزادهی جامی معروف بوده، و پدرش نیز از »خواجگان صاحبجاه خرجرد« بوده است - همان - . تولد وی در قصبه خرجرد جام اتفاق افتاده است - صفوی، . - 1388به گفته میر علیشیر نوایی، که معاصر هاتفی بوده، وی در اوائل جوانی حال مضبوطی نداشته و »فاسق و پریشانحال« بوده ولی در آخر روی به صلاح آورده است - نوایی: - 1363؛ به گونهای که نا آخر عمر در انزوا و عزلت و عبادت با دراویش در خانقاهی کنار چهارباغ خود، به سر برده و از رهگذر زراعت امرار معاش میکرده است - صفوی، . - 1388این شاعر بلند آوازه، عاقبت به سال 927 ه.ق در همان چهرباغ خود در خرجرد جام چشم از جهان فروبست و در همانجا نیز مدفون گردید - همان - .

-4 آثار هاتفی

هاتفی، علاوه بر »شاهنامه1« ناتمام و »دیوان قصائد و غزلیات2«به تقلید از »خمسه«ی نظامی و »شاهنامه«ی فردوسی، چهار مثنوی به قرار زیر سروده است:

1.لیلی و مجنون: این مثنوی نخستین اثر شاعر است که آن را پس از استیذان از جامی به نظم کشیده است.

2.شیرین و خسرو: دومین اثر هاتفی است که سعداالله اسدااللهاف، این اثر را نیز به سال 1977م. در مسکو به چاپ رسانیده است.

3. هفتمنظر: این اثر در مقابل »هفت پیکر« نظامی سروده شده و تا به حال تصحیح و چاپ نشده است.

4.تیمورنامه: از معروفترین آثار هاتفی است. هاتفی در سرودن این اثر ضمن تقلید از »اسکندرنامه«ی نظامی به »شاهنامه«ی فردوسی هم نظر داشته است. این اثر را ابوهاشم سید یوشع به سال .1958م در مدارس هند به چاپ سنگی رساند.

-5 دنیا از دیدگاه لغوی

دُن«» - ع ص - تأنیث ادنی، به معنی نزدیکتر - دهخدا: ذیل واژهی دنیا - . کلمه »دنیا« مؤنث »أدنی« و صفت تفصیلی است، به معنای نزدیکترکه در اثر کاربرد زیاد، غالباً موصوف آن حذف میشود - مصباح، . - 1373در میان علمای اهل لغت برای این کلمه دو معنا شده است. برخی از اهل لغت گفتهاند: دنیا از ماده دنو به معنای نزدیکی است. و عدهای گفتهاند از ریشه دنی است به معنای پستی و دنائت. یعنی مرحله نازل و دانی از حقیقتهستی که غالباً در مقابل آخرت استعمال میشود. مثل: »خسر الدنیا و الاخره - « راغب اصفهانی،. - 1412

-6 سیمای دنیا از دیدگاه هاتفی

یکی از شاخصههای اخلاقی مولانا هاتفی، روی نگرداندن از دنیا بوده است. وی گرچه خواهرزاده عبدالرحمان جامی است؛ ولی چنان که رسم و عادت بعضی از مشایخ صوفیه بوده است، گوشه عزلت را اختیار نکرده و پشت به دنیا نکرده است و به قدر احتیاج از آن متمتع شده است و حتی گاهی فکر دنیا و معاش آن ذهن وی را مشوّش میکرده است:

ز فکر معاشم سراسیمهوار                                        سراسیمه دارد مرا روزگار [1] - هاتفی، 1958، ص. - 13
هاتفی در بخش نخستین کتاب شاهنامه خود از خدا طلب میکند که راهنمای وی در جهان دیگر باشد:
چو خواهی برونم بری زین سرا                                سوی آن سرایم شوی رهنمای - هاتفی، 1387، . - 193

-1-6 دنیا، عالم فانی است

امام علی - ع - ، در نهجالبلاغه میفرمایند: »دنیا، سرایی است که نابودی آن رقم خورده است« - دشتی، :1392خ. - 45 هاتفی نیز در عنوان دادن بخشی از کتاب تیمورنامه خود از این دنیا به عنوان عالم فانی و از جهان آخرت با نام