بخشی از مقاله
چکیده
علی صفی از نویسندگان قرن 10 هجری، دارای تألیفات متعددی است. که مهمترین آثار او کتاب لطائف الطوائف است. صفی این کتاب را به بخشهای مختلف سیاسی، اجتماعی، دینی، تقسیم کرده و در هر بخش به بررسی رفتار افراد جامعه در شرایط گوناگون پرداخته است. شخصیتهای حکایات او را افرادی از طبقات مختلف جامعه، از جمله پادشاهان ، وزراء، شعراء، مردم عادی و ... تشکیل می دهند.
محور این حکایات عموماً بر طنز استوار است، آن هم طنزی نمکین و دلچسب و نه تلخ و گزنده. او باب سوم کتابش را با عنوان »حکایات لطیفهی ملوک و نکات ظریفهی سلاطین« به نکات لطیف و ظریفی که پادشاهان در برخورد با افراد گوناگونی چون بزرگان، کارگران، زیردستان داشتهاند، اختصاص داده و همچنین رفتارهای نیکو و پسندیدهی آنان چون دینداری، شجاعت، بلند همتی را مورد بررسی قرار داده است. نکتهی حائز اهمیت در حکایتهای این کتاب، این است که صفی در گزینش این داستانها به جنبه های مثبت رفتار شاهان به قصد تشویق شاه طهماسب صفوی توجه داشته است و در انتخاب این داستان ها از منابع عربی و فارسی استفاده کرده ولی اشارهای به نام این منابع نداشته است. در این مقاله ریشهی عربی این حکایات را مشخص کردهایم.
مقدمه
فخرالدّین علی بن حسین واعظ کاشفی متخلّص به صفی، پسرملّا حسین کاشفی دانشمند معروف، در هرات زندگی میکرده است. - نفیسی، - 285 : 1363 ولادت او در اواسطدوّم نیمهی قرن نهماتّفاق افتاده است. جوانی او بیشتر در هرات بود و در حجر تربیت پدر فاضلش انجام گرفت و در آغاز زندگی جوانی درویشوش و دردمند و فانی صفت بوده است. - نوایی، - 98 :1363 و همچنین او در طریقهی نقشبندیان به ریاضت و مجاهدت اشتغال داشته است و به همین سبب دو بار سمرقند رفت و شرف صحبت با خواجه عبید االله احرار حاصل نمود و شاید همین ارتباط معنوی با نقشبندیان موجب وصلت و مصاهرت او در سال 904 ه.ق با نوادهی خواجه سعدالدّین کاشغری بود و از این طریق همدامادنورالدّین عبدالرحمن جامی شد.
او بعد از طی مدارج تحصیلی و کسب کمالات جای پدر را در وعظ و تذکیر گرفت و این شغل را بعد از زوال دولت تیموری در خراسان، و در عهد تشکیل دولت صفوی و یا در گیر و دار حملات ازبکان بر آن شهر و بر خراسان همچنان ادامه داد. - صفا، - 535/4 :1371 او در سال 939 ه.ق از هرات به گرجستان نزد صاحب آن دیار شاهمحمّد سلطان رفت و باعزّت و احترام پذیرفته شد. - همان: - 536 و کتاب لطائف الطّوائف را که پیش از آن فراهم آورده بود، به رسم سپاس به نام او کرد. - یوسفی، - 317 : 1386
آثار علی صفی:
امّا باب سوم این کتاب با عنوان »حکایات لطیفهی ملوک و نکات ظریفهی سلاطین« که مورد بحث این مقاله است دارای 10 فصل و تعداد 44 حکایت است، که در فصلهای مختلف آن به بررسی لطائف این افراد نسبت به افراد مختلف میپردازد. با بررسی حکایات، این نکتهمشخّص میشود که نویسندهی این کتاب در بیان مطالب از منابع عربی فراوانی استفاده کرده و تأثیر پذیرفته است، به گونهای که از مجموع 44 حکایت این باب، 27 حکایت آن را در منابع عربی و 3 حکایت آن را در منابع فارسی بدست آوردهایم. محور این حکایتها: علم و فراست پادشاهان، بلند همتی و علو شأن آنان، دوری از شهوتپرستی، شجاعت، دینداری، احترام به بزرگان، توجّه و رحمت و عطوفت آنان نسبت بهرعیّت، عزل حاکمان ظالم و عفو و گذشت و مطالبی از این گونه است.
نکتهی قابل ذکر در این حکایتها این است که مضمون تمامی آنها در مسیر تشویق و ترغیب پادشاهان به ابعاد مختلف نیکی است. با بررسی شرایط و اوضاع اجتماعی این شاعر در قرن نهم و دهم هجری این نکتهمشخّص میشود که وجود پادشاهانی چون شاه طهماسب که مستبد، ستمگر، بیخرد و غافل ازوضعیّت مردم بود، نک: - صفا، - 16/5 :1388 صفی را واداشته با یاد کردن صفات پسندیدهی پادشاهان ایران و خلفای دورهی عباسی، کنایهای به شاه طهماسب بزند و جامعهی مطلوب موردِ نظر خود را در خلال این حکایات به نمایش بگذارد.
