دانلود مقاله دانش کتاب الکترونیکی : تجربة استفادة دانشجویان مقطع کارشناسی از کتاب الکترونیکی برای پروژههای درسی8

بخشی از مقاله

مقدمه

مؤسسـات آموزش عالی هزینة زیادی صرف محتوای کتاب‏های الکترونیکی برای اس ـتفادة دانشجویان و کارکنان می‏کنند. با وجود این، در حالی که استفاده از کتاب‏های الکترونیکی در جوامع دانشـگاهی رو به افزایش اسـت، اما منابع مالی نتوانسته با جریان‏های اصلی دانشگاهی چون نشریات الکترونیکی هماهنگ شود.1

پروژة ملی کتاب‏های الکترونیکی با احتسـاب 65درصد اسـتفادة دانشـجویان و کاربران از کتاب‏های الکترونیکی مبین آن است که کتاب‏های الکترونیکی امروزه بخشی از جریان‏های اصلی علمی‏اند. با وجود این، این سطح استفاده لزوماً به این معنا نیست که دانشگاهیان به طور منظم و مؤثر برای رسیدن به اهداف علمی خود از کتاب‏های الکترونیکی استفاده می‏کنند.

برخی دالیل استقبال نکردن از کتاب‏های الکترونیکی عبارت‏اند از: محتوای محدود کتاب‏های الکترونیکی منتشرشدة علمی از سوی ناشران، بی اطالع بودن کاربران بالقوه از کتاب‏های الکترونیکی، راحـت نبودن کاربران در مطالعة آنالین، و مشـکالت طراحی‏های ضعیـف پلتفرم‏های کتاب‏های الکترونیکی. به‏رغم استفادة رو به افزایش کتاب‏های الکترونیکی در محیط‏های علمی، کمیتة سیستم‏های اطالعات مشترک )2009( گزارش می‏دهد موارد ذکر‏شده همچنان مانعی بر سر راه استفادة کاربران محسوب می‏شود.

این نکته حاکی از آن است که کتاب‏های الکترونیکی به طور گسترده استفاده می‏شوند )اگرچـه اصالحاتی در چهارچوب محدودیت الگوهـای رایج صورت گرفته(؛ کاربران، وقتی بودجه و مکان محدود است، در هزینه‏ها صرفه‏جویی می‏کنند و دسترسی چند کاربر از راه دور را ممکن می‏کنند.

70

زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12

دانش کتاب الکترونیکی

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

تحقیق دربارة نگرش‏ کاربران و تحلیل‏ عمیق الگ‏ها )که آمار کاربران و نوع استفاده در پلتفرم کتاب الکترونیکی را نشـان می‏دهد( عملکرد کاربران را مشـخص می‏کند. با وجود این، درخواست تحقیق برای بررسی دقیق تعامل کاربران با کتاب‏های الکترونیکی در طول دوره‏های دانشگاهی وجود دارد تا چگونگی استفادة کاربران از کتاب‏های الکترونیکی و همچنین ماهیت دقیق برخی از مشکالت آن‏ها در زمان استفاده بهتر درک شود.
هدف از پژوهش‏های تجربی صورت‏گرفته در این مقاله کشف چگونگی استفادة دانشجویان مقطع کارشناسـی از کتاب‏های الکترونیکی برای تکمیل پروژه‏های پایان ترم است. هدف، بررسی چگونگی اسـتفادة مؤثر و بهینه از کتاب الکترونیکی )مثالً جست‏وجو( برای کسب اطالعات برای پروژة کار، تعیین چگونگی استفادة دانشجویان از اطالعات ارائهشده در فرمت کتاب الکترونیکی جهت تکمیل نیازهای آموزشی و ارزیابی استفاده از پلتفرم‏های کتاب الکترونیکی برای راحتی جست‏وجو و مطالعه و پردازش اطالعات مورد نیاز پروژه است. تحقیقات کیفی، کالس مقطع کارشناسی 63 سطح 3 دانشجویان فیزیک 41( مرد و 22 زن( را که مدل‏های مکانیک کوانتوم2 را در دانشگاه سنت آندروز3 مطالعه می‏کنند بررسی کرد.

در این مقاله، عالوه بر نتایج تحقیقات تجربی، نتایج مطالعات پیشین دربارة رفتار و مدل کار کاربران کتاب الکترونیکی در تحلیل قابلیت دسترسی و کاربری کتاب الکترونیکی در فعالیت‏های علمی بررسی شده است.

مرورپیشینه

کتاب الکترونیکی نسخة الکترونیکی کتاب چاپی است که قابلیت خواندن بر روی صفحة کامپیوتر شـخصی یا ابزارهای طراحی‏شده به همین منظور را دارد. بر‏اسـاس نظریة کاردن )2008(،

71

زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12

دانش کتاب الکترونیکی

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

کتاب‏های الکترونیکی اساسـًا نمایش کامپیوتری‏شدة کتاب چاپی است که ممکن است به صورت تصویر پیدیاف اسکن شده باشد و صفحه به صفحه باال بیاید.
پژوهش‏های صورت‏گرفته دربارة درک کاربران از مزایای کتاب‏های الکترونیکیِ علمی بسیار چشمگیر است. چلین ات ال4پژوهشی در دانشگاه غرب انگلیس با 88 درصد از 2000 پاسخ‏ انجام داده که نشـان‏دهندة آن است که 24/7، قابلیت دسترسی به کتاب‏های الکترونیکی را دلیل رو آوردن به این کتاب‏ها دانسته‏اند. این موضوع با دسترسی فوری آنالین )77( دنبال شد. شلبورن)2009( 5 نتایج مشابه را در پژوهشی در دانشگاه ایلیونویس6شرح داد و مزایا را دسترسی فوری 27( درصد(، قابلیت جسـت‏وجوی واژگان کلیدی 25( درصد(، دسترسـی از هر جا 17( درصـد(، قابل حمل بودن 15( درصد(، و حفظ محیط زیست 7(درصد( عنوان کرد. گزارش پروژة نظارت ملی کمیتة سیستم‏های اطالعات مشـترک از این نتايج و یافته‏ها حاکي از آن اسـت که دسترسـی آنالین مهم‏ترین مزیت گزارششده از کتاب‏های الکترونیکی است.

اگر دسترسی آنالین مزیت اصلی استفاده از کتاب الکترونیکی به جای کتاب چاپی برای مطالعات علمی شناخته شده )کاهش هزینه و محدودیت مکان مزیت اصلی برای کتابخانه‏هاست که زمینة دسترسی به اینگونه کتاب‏ها را فراهم می‏کند(، پس جای تعجب نیست که استفاده از کتاب‏های الکترونیکی هنوز هم بسیار محدود است. اگر کتاب‏های الکترونیکی جایگزین کتاب‏های چاپی برای مطالعات علمی محسوب می‏شوند، پس باید زمینه‏های استفادة بهتر و در دسترس‏تر برای کاربران فراهم شود.

هدف اصلي ویلسون7، لندونی،8 و گیب)2002( 9 کارکرد و پذیرش استانداردهای الزم متناسب با نیازها و انتظارات کاربر براي دسترسي به کتاب هاي الکترونيکي است.

چنین رویکردهایی، ارزیابی ویژگی‏های طراحی کتاب الکترونیکی و کارکرد آن را )به طور

72

زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12

دانش کتاب الکترونیکی

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

مثال، ابزارهای جسـت‏وجو، بوک‏مارک01، هایالت کردن11، ویژگی‏های مولتی مدیایی، و دسترسی فوری( با معیاری برای ارزیابی موانع موجود بر سـر راه کاربر تلفیق می‏کنند. دیاز)2003( 21 چنین معیاری را زیبایی‏شناختی، ثبات، طبیعی بودن، و قابلیت پیش‏بینی تلقی کرد.

از همه مهم‏تر اینکه این کار مشـخص می‏کند که ویژگی‏هایی که کتاب‏های الکترونیکی ارائه می‏دهند فقط برای استفادة کاربر مؤثر خواهد بود. در تحقیقات پیشین )مور31، وئال41، و نیکول51 ))2009( بحث بر سـر این بود که به یک رویکرد جدید برای چگونگی اسـتفاده از محتوای کتاب الکترونیکی نیاز است و اینکه چنین الگویی باید با نمونه‏های کتاب چاپی متفاوت باشد؛ البته با یک دیدگاه تجاری که نه تنها نیازهای کاربران را شامل می‏شود، بلکه برای نویسندگان و ناشران کتاب الکترونیکی و همچنین دانشجویان و کتابداران نیز خدمات بهتری ارائه می‏دهد.

روالندز61، نیکوالس71، جامالی81، و هوتینگدون91 بر این نظرند که کار بیشتر و واقعی به جای گزارش صرف و خواندن رفتار و مدل کاربر، بی‏واسطه مورد نیاز است. کاربر فقط از طریق مشاهدة مستقیم کاربران کتاب‏های الکترونیکی برای فعالیت دانشگاهی آن‏ها تجربه کسب میکند. آنچه مردم انجام می‏دهند )برای مثال، در مصاحبه یا در پاسخ‏های پرسش‏نامه( همیشه آن چیزی نیست که در واقعیت و در حین اجرای یک کار عملی انجام می‏دهند. به طور مثال، مطالعات پیشین حاکی از آن است که گرچه شرکت‏کنندگان پژوهش گزارش کرده‏اند که یک کتاب را به طور متوالی برای مدت طوالنی نمی‏خوانند، اما وقتی از کتاب الکترونیکی برای پروژة پایان ترم خود استفاده می‏کنند این کار را می‏کنند.

گـزارش پروژة نظارت کتاب الکترونیکی کمیتة سیسـتم‏های اطالعات مشـترک )2009( برای تحقیقات بعدی پیشـنهاداتی ارائه داده اسـت. در واکنش به این درخواست، جامعة تحقیقاتی بر تجربة کاربر کتاب الکترونیکی با امکانات موجود و بالقوه برای توسـعة کتاب‏های الکترونیکی و

73

زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12

دانش کتاب الکترونیکی

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

اصالح کارکرد آن برای فعالیت‏های دانشگاهی تأکید می‏کند. ما با کمک این تحقیقات برای توسعة کتاب‏های الکترونیکی دانشگاهی در آینده تالش می‏کنیم.

تحقیق در این زمینه، شـروعی برای تغییر مسـیر از طیف وسیع پژوهش‏های مبتنی بر آرای کاربران کتاب‏های الکترونیکی به سـمت طیف عمیق و گسـتردة گروه‏های متمرکز و مشاهدات کاربران از تعامالت واقعی با کتاب‏های الکترونیکی است. ارزش مطالعات کیفی کشف رویکردها و رفتار و تجارب است که دیدگاه سازندة اجتماعی و جهانی ارائه می‏دهد: هدف از تحقیقات تکیه بر آرای شرکت‏کنندگان دربارة موقعیت مورد مطالعه است )کرس‏ول.)200902

روش‏شناسی

گروهی از دانشجویان، در طول پروژه، رویکرد مطالعاتی را برای شناخت استفادة کاربر از کتاب‏های الکترونیکی پذیرفته‏اند. رویکرد مربوطه شامل روش‏های جمع‏آوری اطالعات چندگانه برای رسـیدن به یک مثلث‏بندی )پیکارد)2007 12 اسـت. بررسی چگونگی استفادة دانشجویان از کتاب‏های الکترونیکی برای رسـیدن به اهداف تحقیقاتی و درک چگونگی استفادة دانشجویان از اطالعات ارائه‏شده در فرمت کتاب الکترونیکی است. توصیة گورمن22 و کالیتون32 این است که برای مطالعات، جهت مطالعات گروه مهم‏تر است. چه بسا شما به دنبال گروه‏هایی باشید که آگاهانه هویت مشترکی داشته باشند. دانشجویان منتخب برای شرکت در موضوع مورد مطالعه به عنوان نمونة هدف انتخاب می‏شوند.

آن‏ها دانشجویان سطح 3 دانشگاه سنت اندروز42 بودند که الگوی مکانیک کوانتومی کالس دکتر آنته کونل52 را برگزیدند. کونل به دنبال مفهوم چگونگی حمایت کتاب‏های الکترونیکی در زمينة آموزش در دانشکدة فیزیک بود.

74

زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12

دانش کتاب الکترونیکی

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

جمع‏آوری اطالعات

در این مطالعات از سه روش جمع‏آوری اطالعات استفاده شد. پرسش‏نامه‏ای به 63 دانشجوی کالس مکانیک کوانتومی جهت تعیین روش و تجربة آن‏ها در اسـتفاده از کتاب‏های الکترونیکی و پیدا کردن داوطلب برای مشاهدة مستقیم داده شد. مشاهدة مستقیم از نمونه‏ای از دانشجویان برای نشان دادن تعامل آن‏ها با کتاب‏های الکترونیکی در طول کار دورة کالسی صورت گرفت. بعد از جلسات مشاهده، با شرکت‏کنندگان مصاحبه شد تا تجاربشان را در استفاده از کتاب‏های الکترونیکی برای کار درسی در میان بگذارند.

پرسشنامه

پرسش‏نامه‏ای شامل 4سؤال اصلی برای دانشجویان طراحی شد: چقدر تجربة استفاده از کتاب‏های الکترونیکی را دارند؛ از کدام ویژگی‏های کتاب الکترونیکی اسـتفاده کرده‏اند؛ در اسـتفاده از کتاب الکترونیکی با چه مشکالتی روبه‏رو شده‏اند؛ در آینده چه عاملی ممکن است آن‏ها را به سمت استفاده از کتاب الکترونیکی سوق‏بدهد. طراحی پرسش‏نامه تسهیالتی برای دانشجویانی فراهم می‏کند که پیش‏تر از این امکانات استفاده نکرده‏اند. بیشتر سؤاالت، پاسخ‏های چندگانه داشت تا شرکت‏کنندگان بتوانند با اضافه کردن نظرهای آزاد، تجارب خود را جامع‏تر مطرح کنند. عالوه بر پرسش‏نامه، فرمی نیز به دانشجویان داده شد تا به طور داوطلبانه مشاهدات خود را گزارش کنند. برای باال بردن میزان پاسخ‏ها، حین سخنرانی دکتر کونل62، پرسش‏نام ‏ها میان دانشجویان توزیع شد و در همان کالس زمان داده شد تا پرسش‏نامه‏ها را تکمیل کنند. کل 63 دانشجوی کالس پرسش‏نامه را تکمیل کردند.

ارائة مشاهدات

41 دانشجو از 63دانشجوی کالس داوطلب شرکت در طرح شدند که 15 نفر به طور اتفاقی

75

زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12

دانش کتاب الکترونیکی

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

برای شرکت در طرح انتخاب شدند. اما یک دانشجو نتوانست شرکت کند و بنابراین 14 دانشجو در مصاحبه و برای ارائة مشاهدات شرکت کردند.

جلسـات مشـاهدات در اتاقی انفرادی در کتابخانة جی اف آلن72 دانشگاه سنت اندروز انجام شد. از دانشجویان شرکت‏کننده خواسته شد تا فرم مربوط به دورة کار را که نیاز به استفاده از کتاب الکترونیکی بود تکمیل کنند. تعامل آنالین دانشجویان انفرادی با کتاب‏های الکترونیکی با استفاده از نرم‏افزار اسکرین فلو اسکرین کپچر82ثبت شد و طرز بیان دانشجویان را با یک وب‏کم سرخود در برنامة مک بوک92 گرفت.

کلید موفقیت طراحی این پروژه این واقعیت بود که دانشـجویان کامالً درگیر طرح الگوی مکانیک کوانتومی بودند.
پیش از آنکه پروژه توسـط دانشجویان داوطلب در مقطع کارشناسی عملی شود، دانشجویان کارشناسی ارشد دانشکدة فیزیک محتوا و اجرای پروژة کار را آزمایش کردند. دانشجویان کارشناسی ارشد توانستند پروژه را طی 12 تا 20 دقیقه تکمیل کنند. قرار شد شرکت‏کنندگان مقطع کارشناسی ارشد 45دقیقه فرصت برای تکمیل کار داشته باشند. و در صورتی که شرکت‏کنندگان کار را در زمان اختصاص‏داده‏شده تکمیل نمی‏کردند، برای ارائه در کالس بعدی آموزشی اجازه داشتند یادداشت‏هایشان را با خود نگه دارند. کپی یادداشـت‏ها یا راه‏حل‏های ارائه‏شـدة دانشـجویان در طول مشـاهدات برای پشتیبانی از داده‏ها و اطالعات جمع‏آوری‏شده نگه داشته می‏شد.

اس ـتفاده از دو کتـ اب الکترونیکی مکانیک کوانتومی موجـود در پلتفرم‏های کتابخانة نت الیبرری03 و مای الیبرری13 به‏ترتیب به شرکت‏کنندگان آموزش داده شد. هدف پروژه کشف مفهوم نامتعارف مکانیک کوانتومی )برآورد فوری(، توضیح چرایی ارتباط پاسخ به مجموعة سؤاالت، و یافتن دو نمونه از برآورد‏های فوری بود.

76

زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12

دانش کتاب الکترونیکی

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

همـة اطالعات الزم برای ارائة راه‏حـل را می‏توان در یک یا دو متن کتاب‏های الکترونیکی یافت. در طول پروژه، از شرکت‏کنندگان خواسته شد که با صدای بلند فکر کنند و دربارة اینکه چرا و چگونه از کتاب‏های الکترونیکی استفاده می‏کنند توضیح بدهند. این رویکرد را مور ات ال)2009( 23 اجرا و بیان کرد که گرچه توانایی دانشجویان برای انجام این کار در زمان تمرکز بر پروژه به طرز چشمگیری متفاوت است، اما آن‏ها به اطالعات ارزشمندی در خصوص فرایند‏های در دست بررسي و تجارب دانشجویان دست یافته‏اند.

مصاحبة از پیش انجام شده

کل 14 شرکت‏کننده به طور نیمه‏ در مصاحبة 15 دقیقه‏ای شرکت کردند. از آن‏ها خواسته شد تا تجارب استفاده از کتاب‏های الکترونیکی را برای پروژه مطرح کنند.

نتایج به‏دست‏آمده از پاسخ‏های پرسش‏نامه و بیش از 14 ساعت از موارد ضبط‏شدة شفاهی و تصویری و کپی یادداشـت‏های دانشـجویان در طول پروژه، اطالعاتی غنی برای تحلیل اطالعات در اختیار طراحان پروژه قرار داد.

یافته‏ها

تمرکز مطالعات تجربی بر تعامل کاربران با کتاب‏های الکترونیکی بود. همان‏طور که مطالعات کیفی استفاده از کتاب‏های الکترونیکی، همة گروه‏های کوچک کاربران )به دلیل کمیت گستردة داد‏ها برای تحلیل هر کاربر( را در بر می‏گیرد، مطالعات مشابه مستقل جهت تعیین آرای گسترده در زمینة تجربة دانشجویان از کتاب‏های الکترونیکی است.
مطالعات صورت‏گرفته از سوی مور ات ال )2009( با هدف بررسی سفر دانشجویان از طریق

77

زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12

دانش کتاب الکترونیکی

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

کتاب الکترونیکی و ثبت رفتار و تجارب به عنوان مطالعات موضوعی تعامل کتاب الکترونیکی است. این مطالعات، تجارب 7دانشجو )از جمله دانشجویان با ناتوانی بصری و خوانش‏پریشی( در استفاده از کتاب الکترونیکی )اکثراً در پلتفرم‏های نت الیبرری و مای الیبرری( را برای دوره‏های دانشگاهی نشـان می‏دهد. با به‏ کارگیری گروه متمرکز بر روش‏شناسـی، اطالعات به‏دست‏آمده به دنبال درک عمیق‏تر روش‏های استفاده از کتاب‏های الکترونیکی پروژة ملی کتاب الکترونیکی توسط دانشجویان و کارکنان دانشگاهی 10 دانشگاه انگلیس است. رویکرد آن‏ها تحکیم و تقویت داده‏های کیفی است که پروژة ملی کتاب‏های الکترونیکی علنی نکرده است.

استنباط‏هایموجودازکتابالکترونیکی

پاسـخ‏های از پیش کار شـدة پرسـش‏نامه در این مطالعات حاکی از استفاده و عدم استفاده و چگونگی استفادة دانشجویان از کتاب‏های الکترونیکی پیش از تحقیقات است. دالیل آن‏ها برای استفاده از کتاب‏های الکترونیکی و تجارب و عوامل محرک جهت استفادة بیشتر از کتاب‏های الکترونیکی در آینده، در شکل 1 نشان داده شده است.

پیش از مطالعات صورت‏گرفته، بیشـتر دانشجویان 93/3( درصد( از کتاب‏های الکترونیکی استفاده کرده بودند. 92درصد این دانشجویان برای مطالعات دانشگاهی از این کتاب‏ها استفاده کرده بودند. 3 دانشجویی که از کتاب‏های الکترونیکی استفاده نکرده بودند، دلیل اصلی خود را بی‏عالقگی به خواندن کتاب در صفحة نمایش عنوان کردند.

فقط نیمی از دانشجویانی که از کتاب‏های الکترونیکی استفاده کرده بودند 48/5( درصد( بیان کردند که بیشتر از 10 بار از این کتاب‏ها استفاده کرده‏اند و کاربران باتجربة منابع محسوب می‏شوند.

با این حال، این امر دال بر استفادة موفقیت‏آمیز از تمام ویژگی‏های این گونه کتاب‏ها نیست

78

زمستان92و بهار93 شماره 11 و 12

دانش کتاب الکترونیکی

فـصلنــا مه تحلیــــــلی پـــژوهشی کــتـاب مهر

و بدیهی است که برخی از این دانشجویان با وجودی که پیش‏تر از این کتاب‏ها استفاده کرده بودند اما باز هم درگیر بودند.

اکثر دانشـجویان کالس، اسـتنباط مثبتی از کتاب‏های الکترونیکی پیش از پروژه، حتی در زمان مواجهه با مشـکالت مربوط به پروژه، داشـتند. وقتی از دالیل اسـتفادة آن سؤال می‏شد، بیشتر پاسخ‏دهندگان سهولت دسترسی را، که از یافته‏های پروژة ملی کتاب‏های الکترونیکی پشتیبانی می‏کرد، ذکر می‏کردند. این امر، س ـهولت مکانی )نرفتن به کتابخانه( را هم در پی داشـت. راحتی و سهولت دسترسی دالیلی بود که در مصاحبه‏ها ذکر شد. دانشجوی B با اشاره به لپ‏تاپ متذکر شد که همه چیز اینجاست. این دانشجو که در واقع در استفاده از کتاب‏های الکترونیکی مشکل داشت گفت تجربه بهتر از صرفاً رفتن به کتابخانه برای فقط یک کتاب است... بهتر است گزینة کتاب‏های الکترونیکی را داشته باشیم.

تقریباًنیمی از دانشجویان، آموزش اجباري دانشگاه را به عنوان دلیلی برای استفاده از کتاب‏های الکترونیکی گزارش کردند که البته کافي نبود. )فقط در واقع یک دانشجو به این مورد اشاره کرد.(

نیمی از دانشـجویان، قابلیت جسـت‏وجوی کتاب‏های الکترونیکی را دلیلی برای استفاده از کتاب‏های الکترونیکی گزارش کردند. چه بسـا تعجب‏آور باشـد که بگوییم فقط یک‏سوم کالس، دسترسـی نداشتن به نسخه‏های چاپی را دلیل اسـتفاده از کتاب‏های الکترونیکی ذکر کرده بودند. با این واقعیت که 85 درصد این دلیل را محرک قویتری برای استفاده از کتاب‏های الکترونیکی ذکر کردند. این امر مبین آن است که دانشجویان از کتاب‏های الکترونیکی استفاده کرده بودند، چون به آن‏ها آموزش داده شده بود.