بخشی از مقاله
چکیده
امروزه، چالشهای زیستمحیطی ناشی از توسعه صنعتی و رشد جمعیت در جوامع بشری، محیط زیست انسانها را با خطرهای گوناگونی مواجه ساختهاست. توسعه آگاهی نسبت به این مسائل، از مهمترین راهکارهای نجاتبخش بشر از عواقب این چالشها است. از سویی دیگر، معماری، میتواند در جهت رشد و توسعه آگاهی انسانها، نقشآفرین و پیامرسان باشد. پیامهایی ماندگار که دریافت آنها منجر به درک مفاهیم و تجربههای آموزنده میگردد. این موضوع در مدرسه، اهمیت بیشتری پیدا میکند و باید محیط فیزیکی آن به کمک طراحی معماری، بتواند درخدمت یادگیری باشد.
امروزه، روی طراحی و اجرای بناهای مدارس با رویکرد پایدار زیستمحیطی، تأکید میشود. البته، ساختمان سبز، با ساختمانی که پایداری را آموزش میدهد متفاوت است و هر مدرسه پایدار، دارای کالبد آموزنده نیست. بنابراین ضرورت دارد تا یک مدرسه، علاوه بر طراحی با رویکرد سبز، بتواند به کمک محیط کالبدی خود، نقش توسعهدهنده آگاهی در زمینههای زیستمحیطی را نیز داشته باشد. هدف از این پژوهش، تعیین شاخصهای طراحی معماری یک مدرسه پایدار است که محیط فیزیکی آن مدرسه، ابزاری پایدار برای رشد آگاهی در زمینه پایداری زیستمحیطی باشد.
جمع آوری دادهها به روش کتابخانهای و بررسی نمونههای موردی با روش تحقیق توصیفی- تحلیلی، صورت پذیرفته است. یافتههای پژوهش، حاکی از آن است که طراحی معماری مدارس پایدار با توجه به شاخصهایی همچون انعطافپذیری هماهنگ با برنامهها، شفافیت در ساختارهای کالبدی، امکان تعامل با عناصر کالبدی، دسترسی به اطلاعات فنی کالبدی، استفاده از مصالح طبیعی، خلق فضاهای حمایتگر فعالیتهای زیستمحیطی، تنوع و تعدد در عناصر سبز و تقویت نگرش جهانی، میتواند محیط کالبدی آن مدرسه را به مثابه یک کتاب درسی سهبعدی، به ابزاری برای یادگیری موضوعات زیستمحیطی تبدیل نماید و منجر به حفظ و نگهداری محیط زیست توسط فراگیران در زندگی حال و آینده آنها گردد.
-1 مقدمه:
پس از انقلاب صنعتی که در اواسط قرن هجدهم در اروپا آغاز شد، رشد و توسعه نامتوازن صنعتی، بدون توجه به نیازهای حیاتی آینده بشر، همچنین افزایش جمعیت شهرها و مصرف بیرویه منابع طبیعی، شرایطی را به وجود آورد که در طول حیات انسانها، بدون پیشینه بودهاست. بحرانهای زیستمحیطی که بدون توجه به نیازهای نسل آینده، منجر به چالشهای گوناگونی شده است و زندگی انسانها را تهدید میکند. امروزه توجه به مسائل زیستمحیطی بیش از هر زمان دیگر ضروری به نظر میرسد. بحران انرژی و کمبود منابع طبیعی همچون آب، یک بحران جهانی است. این در حالی است که فرهنگ حاکم بر جامعه ما در این رابطه، فاصله بسیار زیادی با سطح مطلوب آن دارد. منابع طبیعی را که به شدت محدود هستند به شکلی مصرف میکنیم که گویا بینهایتاند.
بنابراین، برای فرهنگسازی در این زمینه، باید به نسل آینده و بسترسازی مناسب برای آموزش آنان اندیشید. یکی از مناسبترین بسترها در این رابطه، مدارس و به طور خاص، مدارس پایدار هستند. البته مدارسی که طراحی معماری آنها به گونهای باشد که به مانند یک کتاب درسی سه بعدی، مفاهیم پایداری و ارزشهای ساختمانهای سبز را آموزش دهد. هرچند که پایداری، ابعاد گوناگونی مانند پایداری زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی دارد، اما این پژوهش، تنها در حوزه پایداری زیستمحیطی تمرکز دارد.
بدیهی است که یادگیری موضوعات زیستمحیطی و توجه به منابع انرژی و صرفهجویی در آنها، برای همه افراد یک جامعه و تحقق آن در کل بناها ضروری است، اما با توجه به اینکه رسالت مدرسه، تبدیل شدن به فضایی برای یادگیری است، بنابراین اولویت دادن تمرکز و بسترسازی برای یادگیری حفاظت از محیط زیست و نیازهای نسل آینده، در محیطهای یادگیری، اولویت بیشتری پیدا میکند.
محیط فیزیکی یک مدرسه پایدار به کمک طراحی معماری آن، باید بتواند درخدمت یادگیری موضوعات زیستمحیطی توسط دانشآموزان باشد. به عبارتی دیگر، معماری مدرسه به مثابه ابزار و فن تربیت و ساختمان مدرسه به عنوان یک وسیله تدریس، در اختیار یادگیری حفظ انرژی و منابع طبیعی و سایر موضوعات وابسته به محیط زیست گردد. این پژوهش با این هدف انجام شدهاست تا تعیین کند که چه شاخصهایی وجود دارند که طراحان مدارس میتوانند به کمک آنها، محیط کالبدی مدرسه را به صورت یک ابزار آموزنده، در خدمت یادگیری مسائل زیستمحیطی و توسعه پایدار به شکل خودجوش قرار دهند.
این تحقیق از نوع کاربردی و با روش توصیفی - تحلیلی، به صورت کیفی، به دنبال جمعآوری دادهها، مبتنی بر مطالعات اسنادی به روش کتابخانهای است. در این مجال، ضمن مطالعه ویژگیهای مدارس پایدار و همچنین سابقه موضوع آموزش و یادگیری مسائل زیستمحیطی، به تعریف مدارس سبز با محیط کالبدی آموزنده و اینکه مدارس سبز چه چیزهایی را میتوانند آموزش دهند پرداخته میشود تا در نهایت، شاخصهای لازم برای طراحی محیطهای آموزشی به منظور این دسته از یادگیری، تعریف گردند. مدارسی که میتوانند مانند یک کتاب درسی و یا ابزار تدریس، در همه فضاهای خود، در خدمت یادگیری موضوعات زیستمحیطی قرار گیرند.
-2 تعریف واژهها و مفاهیم
-1-3 مدارس پایدار: مدارس پایدار، مدارس مبتنی بر رویکردهای توسعه پایدار هستند. توسعه ای که نیازهای در حال حاضر را بدون به خطر انداختن توانایی نسلهای آینده برای رفع نیازهای خود، تأمین نماید.
-2-3 یادگیری: مطابق تعریف ادوارد ال ثرندایک3، یادگیری تداعی بین دریافتهای حسی و پاسخها است.[11] در نظریه دیوید کُلب، یادگیری، فرایندی است که در آن تجربه به دانش تبدیل میشود.[2] در این فرایند، دانش در طی انتقال تجربیات، خلق میشود.
-4-3 محیط: راجر بارکر6 معتقد است که محیط، یعنی پیرامون ما که به صورت عینی وجود دارد.
-5-3 یادگیری از محیط: تعاملی با محیط است که کودک - فراگیر - با هدف سازگاری با محیط به آن میپردازد که نتیجه آن، یادگیری فعال او از تجارب محیطی متناسب با مراحل تحول شناختی اوست. از نظرات ژان پیاژه7 برداشت میشود که انسان فراگیر، دائما در حال ساختن شناخت خود از محیط، و بازسازی این شناخت است، در نتیجه یادگیری، یک فرایند خودجوش و فعال توسط فراگیر در محیط است.
-6-3 محیط کالبدی - محیط فیزیکی - :8 مکانهای زمینی و جغرافیایی است. محیط مصنوع یا محیط معماری، بخشی از محیط کالبدی است که فضای زیستی انسان است و از سطوحی از مواد و مصالح با مایههای رنگی، بافتها، روشنایی و درجات شفافیت مختلف و فضاهای بین آنها تشکیل میشود.
-3 پهنههای مورد مطالعه پژوهش
در این پژوهش، لازم است پس از مرور و مطالعه فصول مشترک مبانی نظری در حوزههای روانشناسی، یادگیری، طراحی معماری و علوم زیستمحیطی، مدارسی که میتوانند دارای معماری با ظرفیت یادگیری موضوعات زیستمحیطی از محیط کالبدی باشند را تعریف نموده و شاخصهای طراحی معماری با چنین رویکردی را شناسایی نمود.
-4 پیشینه و مبانی نظری تحقیق
-1-4 روانشناسی یادگیری: یادگیری یا آموختن را میتوان فرایند پردازش درونی برای کسب اندیشهها و کشف تصویر -1 پهنههای مورد مطالعه در پژوهش مهارتهای جدید تعریف کرد که بر رفتار، افکار، احساس و توان شخصیت انسان تأثیر میگذارد . در واقع یادگیری نوعی توان گرفتن از انرژی پنهان در اطلاعات است که ممکن است در درون حوزه بینش، تفکر یا رفتار آشکار فرد مشاهده شود. [1] یادگیری به عنوان یک تغییر نسبتا پایدار و بلندمدت در رفتار که در نتیجه تجربه حاصل میشود، تعریف میگردد.
از سویی دیگر، یادگیری به جهت ذات و خمیرمایه خودش، یک جسم و کالای بستهبندیشده نیست، بلکه ماهیتی است که از درون میجوشد و به صورت کشف کردن پیاپی، قابل تعریف است.[25] این مطلب ضمن تعریفی از یادگیری، گویای آن است که نقش فراگیر و شخص یادگیرنده به جهت جوشش درونی و کشف حاصل از آن، در یادگیری بسیار اهمیت دارد. بنابراین شخص فراگیر، نقش فعال در یادگیری دارد. در نظر آلبرتبَندورا1 نیز یادگیری تنها کسب منفعلانه دانش نیست، بلکه مستلزم رشد باورهای خود فراگیر و خودکارآمدی او است، به شکلی که بتواند یادگیری خود را هدایت کند.
-2-4 یادگیری از محیط کالبدی: جهان فیزیکی از فضای زندگی ما، در یادگیری ما موثر است.[11] به عبارت دیگر محیط کالبدی دارای ظرفیتهایی است که در انتقال پیام به افراد در جهت یادگیری آنها میتوانند مؤثر واقع گردند. محیط فیزیکی به شکلهای گوناگون، مؤثر بر یادگیری افراد است. در واقع تعامل محیط فیزیکی با عوامل غیر فیزیکی میتواند موجب افزایش یا کاهش فرایند یادگیری شود. عوامل فیزیکی محیط همچون، اندازه، میزان سر و صدا، آب و هوا، نوع طراحی محیط یادگیری و مانند اینها میباشند و عوامل غیر فیزیکی، همان ویژگیهای دانشآموزان است.
مواردی مانند تجارب قبلی، نگرش آنها به یادگیری، سن، جنس و شخصیت.[9] پس مواجهه فراگیران با کالبد یک محیط، میتواند در سرفصلهای یادگیری در آن محیط قرار گیرد. زمانی که اجزاء آن محیط ضمن عملکردهای دیگر، به عنوان ابزاری برای یادگیری نیز قرار گیرند. بنابراین فضاها برای کودکان بخش جداییناپذیری از سیستم حمایتی پیشرفتهای هستند که آنها را قادر به کسب آگاهی میسازد.[6] این فضاها و اجزاء موجود در آنها میتوانند برخی از این آگاهیها را خود به خود در اختیار آنها قرار دهند.
یادگیری از محیط کالبدی، نوعی اکتشاف مکانمحور است.[6] در چنین شرایطی افراد با عناصر فیزیکی و کالبدی آن محیط روبرو میشوند، ابتدا آنها را احساس میکنند . سپس بر اساس تجربههای پیشن خود، آنها را ارزیابی میکنند و نتیجه این ارزیابی و تحلیل، ادراکی است که منجر به یک تجربه و یا اکتشاف جدید میشود و شناخت فرد نسبت به موضوع بازسازی میگردد که البته در آن مکان و بر اساس اجزاء و عناصر آن مکان رخ دادهاست. این همان چیزی است که چه بسا بتوان آن را یادگیری از محیط کالبدی نامید.
